موضوع صفحه

سرآغاز سخن... 6

گفتار ناشر... 10

بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله ... 11

تاریخ سرمایه اهل تحقیق است... 14

اهمیّت «غدیر خُم» در تاریخ... 15

تاریخ نگاران مشهور واقعه « غدیر خم »... 16

برخی از محدّثین بزرگی که حدیث غدیرخم را ثبت و منتشرکرده اند... 17

برخی از مفسّرین بزرگی که به ذکر واقعه «غدیر» پرداخته اند... 17

شرح غدیر خم... 19

عنایت و توجه مخصوص خدای بزرگ به حدیث غدیر... 25

مناشده و احتجاج به حدیث شریف «غدیرخم»... 29

1 مناشده علی علیه السلام ... 29

2 مناشده علی علیه السلام در ایّام عثمان بن عفّان... 31

3 مناشده علی علیه السلام در روز رَحْبَه سال 35 ... 35

گواهان مشهورکه به داستان غدیردرروز رُحْبَة برای امیرالمؤمنین شهادت دادند... 36

کسانی که به علت پنهان داشتن حدیث غدیر دچار نفرین شدند... 38

احتجاج مأمون خلیفه عباسی بر فقهاء به حدیث غدیر... 39

غدیر در قرآن... 42

اکمال دین به ولایت... 47

ص: 2

برخی از روایات مربوط به وقت نزول آیه اکمال دین... 47

عذاب واقع شده در مورد منکر غدیر... 49

عید غدیر در اسلام... 50

داستان تهنیت به پیامبر صلی الله علیه و آله پس از اعلام ولایت علی علیه السلام ... 53

مفاد حدیث غدیر... 55

قراین معیّنه در مورد معنای مَوْلی در حدیث غدیر... 59

احادیثی که معانی مولی و ولایت را تفسیر نموده... 67

سخنانی در پیرامون مفاد حدیث «غدیر»... 69

شعراء غدیر در قرن اول هجری... 72

برخی از روایان این قصیده از اهل سنت عبارتند از... 73

غدیریه قیس بن سعدانصاری... 74

قصیده عَمْرُو بْنُ عاص در تأیید غدیر... 75

ترجمه اشعار عمرو بن عاص... 76

سخنی پیرامون قصیده عَمْرُو بْنُ عاص... 80

شرح حال شاعر (عمرو بن عاص)... 81

غدیریه سرایان در قرن دوم... 82

ابومستهل کمیت... 82

قصیده عینیه هاشمیات... 83

حدیث سرآغاز دعوت در سنت و تاریخ و ادب... 83

جنایاتی که بر حدیث «سرآغاز دعوت» رفته است... 86

مودّتی که در قرآن واجب شمرده شده است... 86

علی صدّیق و فاروق امّت... 87

ص: 3

غدیریه سرایان قرن سوم... 90

دِعْبِل خُزاعِیّ شهید به سال 246... 90

سخنان دانشمندان مشهور عامه درباره قصیده دِعْبِلْ خُزاعِیّ... 91

زندگی نامه دِعْبِل خُزاعی... 98

نشانه های نبوغ دعبل... 100

اما در روایت حدیث... 100

رفتار دعبل با خلفاء و وزراء... 100

نمونه هائی از اشعار مذهبی دعبل... 102

ولادت و وفات دعبل... 103

شعروامق مسیحی درحقانیت غدیر... 104

پیرامون شعر یک مسیحی در تایید غدیر... 104

علم و دانش علی در برابر صحابه... 105

نظر استاد عبدالفتّاح در موضوع سقیفه... 110

شأن نزول سوره هل أتی... 113

سخنی پیرامون حدیث برادری پیامبر صلی الله علیه و آله با امیرالمؤمنین علیه السلام ... 114

پیرامون حدیث ردّ شمس... 115

پیرامون آیه ولایت... 116

یک ایراد مردود مربوط به آیه ولایت... 117

علی با حقّ است و حقّ با علی... 120

مآخذ حدیث... 121

صورت دیگر حدیث... 121

قتال ناکثین در روز جمل... 122

ص: 4

بحثی در حدیث منزلت... 124

حدیث سدّ ابواب... 125

علی علیه السلام اولین کسی است که در حوض کوثر بر پیامبر صلی الله علیه و آله وارد می شود... 127

نظریه اصحاب و تابعین درباره اولین مسلمان... 127

اشعاری پیرامون اولین مسلمان... 129

شعرای غدیر در قرن چهارم ابن الطباطبا اصفهانی... 130

شاعر را بشناسیم... 130

ابن علویه اصفهانی... 131

شاعر را بشناسیم... 132

غدیریه صاحب ابن عباد... 134

شناخت شاعر... 136

تألیفات صاحب بن عباد... 137

شعراء غدیر... 137

غدیریه أبوالنجیب، طاهر... 137

شناخت شاعر... 138

غدیریه شریف رضی... 138

شناخت شاعر... 139

مؤلف نهج البلاغه... 141

شعر و شاعری... 142

ولادت، وفات شریف رضی... 144

غدیریه مهیار دیلمی... 145

بخشی از غدیریّه سیّد شریف مرتضی... 148

ص: 5

زندگی نامه شاعر... 149

سید مرتضی و رهبری... 150

ولادت ، وفات شریف مرتضی... 152

غدیریه قاضی ابن قادوس... 153

زندگی نامه شاعر... 153

غدیریه ملک صالح... 153

زندگی نامه شاعر... 154

غدیریه ابن عودی نیلی... 155

غدیریه خطیب خوارزمی... 160

زندگی نامه شاعر... 162

ولادت و وفات... 162

بررسی برخی از فضایل علی علیه السلام ... 163

1 حدیث برگرداندن خورشید... 163

2 نماز هزار رکعت... 164

پاسخ پندارهای ابن تیمیة... 165

پاسخ دیگر به ابن تیمیة... 169

مشکل ذکرها و ختم ها... 170

زیارت مشاهد مشرفه خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله ... 172

ترغیب به زیارت قبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ... 175

گفتار بزرگان مذاهب چهارگانه... 177

تبرّک به قبر شریف رسول اکرم صلی الله علیه و آله ... 180

مذمت رسول خدا از بنی امیه... 182

ص: 6

آداب زیارت قبور... 182

کند و کاوی در حدیث و چگونگی احادیث مجعوله... 183

سلسله دروغگویان و حدیث سازان... 184

حدیث سازی... 195

روایات در مدح ابو حنیفه... 196

گفتاری در مذمّت ابوحنیفه... 197

گفتاری درباره دیگر پیشوایان اهل سنّت... 198

فهرست احادیث ساختگی و دگرگون شده... 199

مشکل ثقه و ثقات... 202

احادیثی که به نام رسول خدا ساخته اند... 203

احادیث ساختگی در مورد خلافت... 204

این غرض ورزی ها و سر و صدا برای چیست ؟... 207

نظر حفاظ و علماء اهل سنّت درباره حدیث سازان... 207

غدیرسرایان قرن ششم... 209

قطب الدّین راوَنْدِیّ... 209

شخصیت و شرح حال راوندی... 210

شعراء غدیر در قرن هفتم... 210

ابوالحسن المنصور باللّه ... 210

شخصیت المنصور باللّه ... 211

کمال الدین شافعی... 211

شرح حال این شاعر... 212

غدیرسرایان قرن هشتم... 213

ص: 7

امام شیبانی شافعی... 213

زندگی نامه شاعر... 214

شمس الدین مالکی... 214

لفظ حدیث... 216

آثار کمیاب در دانش عُمَر... 216

عقیده خلیفه درباره کسی که آب ندارد... 216

تحریف و دروغ سازی... 217

عمر حکم شک ها را نمی داند... 217

نادانی خلیفه به کتاب خدا... 218

شگفت ترین شگفتی ها در قضاوت عمد... 219

همه مردم از عمر داناترند... 221

قضاوت عمر درباره زن دیوانه زناکار... 221

مدارک این داستان... 222

نادانی خلیفه به مفاد کلمات... 222

مدارک این قضیه... 224

عقیده خلیفه در میرات... 224

اگر علی علیه السلام نبود عمر هلاک بود... 225

مدارک این قضیه... 225

حکایت تجسّس و شبگردی عمر... 226

مدارک این قضیه... 226

خلیفه بدون دلیل جوانی را تازیانه زد... 226

رأی خلیفه در تحقق بلوغ... 227

ص: 8

عقیده خلیفه در دومتعه (متعه حجّ و متعه نساء)... 229

متعه نساء از دیدگاه عمر... 230

صیغه کردن زن و زناشوئی موقت... 231

متعه در قرآن مجید... 231

سه چیزی که عمر آن ها را حرام کرد... 232

خلیفه و مسائل سلطان روم... 233

مسائل ملک روم... 233

جواب نامه قیصر روم و مسائل او... 235

غدیریه سرایان در سده نهم... 238

حافظ بِرْسِیّ حِلّیّ... 238

زندگی نامه این سراینده... 239

گزاف گویی ها درباره ابوبکر... 240

منش ها و مایه های روانی ابوبکر... 245

ابوبکر در روزگار مسلمانی... 246

کَلالَة (برادر و خواهر تنی یا پدری)... 247

مجتهدان بزهکار... 249

بررسی احادیثی که ابوبکرنقل کرده است... 250

بررسی اولین حدیث جعلی در فضیلت عمر... 251

بررسی دومین حدیث جعلی در فضیلت عمر... 251

بررسی سومین حدیث جعلی در فضیلت عمر... 252

بررسی چهارمین حدیث جعلی در فضیلت عمر ... 253

جانشینی پیامبر از دیدگاه اهل تسنّن... 254

ص: 9

فرمانبرداری از امام هرچند تبهکار باشد... 254

پیمان امامت چگونه بسته می شود... 256

گفتار قُرْطُبِیّ... 256

پرسش یک یهودی از ابوبکر... 258

دلیری ابوبکر... 259

فاطمه علیهاالسلام خشمگین بر ابوبکر درگذشت... 260

پوزش خواهی خلیفه از زهرا... 261

بوبکر و شبی که در آن شکاف کوه گذراند... 263

در بررسی این گزارش نکات زیر قابل تأمّل است... 264

نگاهی به دارایی ابوبکر... 266

گزاف گوئی در برترهای عثمان... 268

داوری او درباره زنی که شش ماهه زائید... 268

عثمان نماز را در سفر شکسته نمی خواند... 270

نگاهی به برداشت خلیفه... 271

گفتار پیامبر درباره نماز مسافر... 273

خلیفه ، آئین های کیفری را پایمال می کند... 274

عثمان برای خود و کسانش چراگاه خصوصی قرار می دهد... 276

عثمان ، فدک را تیول مروان می گرداند... 278

برداشت عثمان درباره اموال و صدقات... 280

بذل وبخشش های خلیفه به حکم بن ابی العاص... 283

بذل و بخشش های عثمان به مروان... 285

مروان و چه مروانی... 286

ص: 10

بخشش عثمان به ولید از مال مسلمانان... 288

ولید و پدرش... 289

این پدر بود و با چه پسری !... 289

بخشش عثمان به ابوسفیان... 291

سیاهه ای از بخشش های عثمان و گنج های آبادان شده به برکت او... 292

سیاهه ای دیگری از بخشش های عثمان و گنج های آبادان شده به برکت او... 293

عثمان ابوذر رابه ربذه تبعید می کند... 294

سخن امیرمؤمنان هنگامی که ابوذر را به سوی ربذه بیرون کردند... 296

حدیث دانش ابوذر... 299

رفتار عثمان با عمار یاسر... 300

بخش دیگری از تخلّفات عثمان... 300

عمّار در قرآن... 303

تمجید و ستایش های پیامبر گرامی درباره عمّار یاسر... 306

ایام محاصره عثمان... 309

نامه هایی که عثمان در دوره محاصره نوشته است... 313

نامه عثمان به اهالی شام... 314

نگاهی به نامه های عثمان... 315

کشته شدن عثمان... 323

روایات تاریخی جعلی ودروغین درمورد عثمان... 326

روایتی مشروح... 334

تأملی تحقیقی در روایات مجعول و ساختگی... 337

نگاهی به روایات جعلی مربوط به مناقب خلفاء ثلاثه... 346

ص: 11

روایاتی که در تمجید خلفای سه گانه آورده اند... 360

فضیلت تراشی برای معاویه... 362

معاویه بدعت گذار حکم دو خواهر را همزمان به همسری داشتن... 365

معاویه تکبیر نماز را ترک می کند... 366

سنت هایی که برای دشمنی با شیعه متروک ماند... 368

بیعت گیری برای یزید... 370

یکی از چهار جنایت سهمگین معاویه... 370

معاویه در شام برای یزید بیعت می گیرد و در این راه امام مجتبی را می کشد... 371

نامه معاویه به حسین بن علی علیه السلام ... 375

نطق امام حسین سیدالشهداء در مورد معاویه... 376

هدف نهایی معاویه... 377

اجتهاد سپری برای جنایتکاران... 380

اجتهاد چیست ؟... 387

مبانی اجتهاد معاویه اجماع... 394

قیاس... 394

موضع معاویه با امام حسن علیه السلام ... 402

« امام حسن » علیه السلام کیست ؟... 402

مالک اشتر... 414

محمد بن ابی بکر... 418

نگاهی به مناقب دروغین معاویه پسر «هند»... 422

دیدار معاویه با پیامبر در بهشت !!... 430

شاعران غدیر در قرن دهم... 432

ص: 12

شیخ کفعمی... 432

زندگی نامه شاعر... 433

بهاءالملّة و الدّین (شیخ بهایی)... 433

شرح حال شاعر... 440

تألیفات مهم شیخ بهایی... 441

تولد شیخ بهایی... 442

وفات شیخ بهایی... 442

قرن یازدهم... 443

اَلْحَرفُوشیّ الْعامِلی... 443

احوال شاعر... 444

شاعران غدیر در قرن دوازدهم... 445

شیخ حر عاملی... 445

شرح حال شاعر... 448

ص: 13

بنابراین به سراغ ترجمه 22 جلدی کتاب شریف الغدیر علاّمه امینی رحمة اللّه علیه رفتیم و نام خلاصه و برگزیده این کتاب را «قرآن ناطق، علی بن ابیطالب علیه السلام » گذاشتیم. ویژگی های کتاب جدید به شرح زیر است:

1 با توجه به اقتضائات سنّی جوانان عزیز که حوصله مطالعه کتاب های مفصّل را ندارند، 22 جلد الغدیر را در یک جلد خلاصه نمودیم.

2 در معرفی شخصیت حضرت علی علیه السلام ، ترجیحا از مطالب برادران اهل تسنّن کُد داده ایم تا کتاب فقط در مرز عقاید تشیع منحصر نشود و برای جوانان عزیز سنّی مذهب نیز رهگشا باشد.

اگر از علما و شعرای امامیه مطلب یا شعری انتخاب شده است ، آن دسته از علما و شعرایی را انتخاب نموده ایم که علمای بزرگ و مشهور اهل تسنّن موثّق بودن آن ها را گواهی نموده و در کتب خود از آن ها شاهد مثال آورده اند .

3 به جز ساده سازی و ویراستاری و اصلاح بعضی از عبارات، هیچگونه دخل و تصرّفی در متن کتاب شریف ترجمه الغدیر نداشته ایم.

4 همه آیات، روایات، اشعار، اسم ها و کلمات عربی تحت نظر استاد ارجمند سید مرتضی خاتمی «زید عزه» به صورت کامل اِعراب گذاری شده است تا فارسی زبان ها آن ها را صحیح خوانده، نوشته و نقل نمایند و از نورانیت الفاظ نقل شده از قرآن کریم و اقوال معصومین علیهم السلام بهره مضاعف نصیبشان شود.

ص: 16

امیدواریم همه ما خود را مخاطب واقعی آیه شریفه «قُل اِنَّما اَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی اِلَیَّ» (ای پیامبر بگو من نیز همچون همه شما انسان هستم با این تفاوت که بر من وحی می شود و بر شما نمی شود) دانسته و همه معصومین از جمله امام علی علیه السلام را الگوی همه جانبه زندگی فردی و اجتماعی خود در عمل به محتوای قرآن کریم قرار دهیم. اگر چنین شود همه نابسامانی های ما سامان گرفته و دردهای مادی و معنوی در جامعه و جهان ریشه کن خواهد شد و این همان وعده ای است که قرآن ناطق علی بن ابیطالب علیه السلام در خطبه 158 نهج البلاغه وعده آن را داده است که: «اِنَّ فیهِ دَواءَ دائِکُم وَ نَظمَ ما بَیْنَکُم» (قرآن داروی شفابخش همه بیماری های شما و سامان دهنده امور فردی و اجتماعی شماست) .

در این جا وظیفه خود می دانم تا سلام و درود خود را به روح ملکوتی «شهید محراب حضرت آیة اللّه دستغیب» که همسایگی با مسجد جامع شیراز و مؤانست با ایشان سرمایه جاودانی بنده بوده است، تقدیم داشته و آرزو نمایم تا توفیق تداوم راه قرآنی آن عزیز و همه شهدای گرانقدر را داشته باشم. همچنین عرض ادب و تشکر و سپاس خود را به محضر مبارک استاد و سرور عزیزم «حضرت آیة اللّه سیدعلی اصغر دستغیب» اعلام داشته و به درگاه خدای منان به خاطر توفیق عظیم آشنایی با ایشان از عنفوان جوانی در مسجدالرضای شیراز تا زمان حال شکرگزارم. بنده توفیقات قرآنی خود را مدیون روش تربیتی صحیح و کرامات اخلاقی معظمٌ له دانسته و همواره دعاگوی وی خواهم بود.

دکتر محمد بیستونی

رئیس مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

نجف اشرف مرقد مطهّر امیرمؤمنان علی علیه السلام

30/7/1384 (16 شعبان المعظّم 1426)

ص: 17

شروع جلد اول کتاب ترجمه الغدیر

همه را مثل خود خوش نیّت می دانند و روی خلوص و صفا به آن مرام های باطل می گروند و به آن مذاهب پایبند می شوند، تنها افراد انگشت شماری هستند که می توانند با واقع بینی ، حقّ را از باطل بازشناخته فریب دغل کاری و تحریف را نخورند.

علی علیه السلام ، در خطبه 50 نهج البلاغه ، این حقیقت را در یک سطح وسیع تری چنین بیان می فرمایند : «همواره منشأ پیدایش فتنه ها ، پیروی از خواهش های نفس و احکام نفس و احکام صادره برخلاف کتاب خدا است که در نتیجه ، گروهی ساده دل ، از گروهی مغرض پیروی می کنند (و به راه باطل می روند) ، پس اگر باطل با حقّ درهم نمی شد ، راه حقّ بر طالبان آن پوشیده نمی گردید و اگر حقّ در میان باطل پنهان نمی شد، زبان دشمنان از آن کوتاه می گردید، اما قسمتی از این و قسمتی از آن ، گرفته و با هم ممزوج کرده اند، اینجا است که شیطان بر دوستانش تسلّط پیدا می کند (و آن ها را به راه باطل می کشاند) و در این میان، تنها کسانی که لطف خدا شامل حالشان شده ، از این مهلکه نجات می یابند».

بنی ساعده شدند و حقّ مسلّم علی علیه السلام را غصب کردند و به دنبال آن ، گروهی سودجو و ابن الوقت، برای انحراف افکار عمومی و تحریف حقائق، شروع به جعل احادیث به نفع وضع موجود نمودند و احادیث زیادی درباره خلافت خلفاء و فضائلشان ، ساختند و چنان وانمود کردند که گویا خدا و پیغمبر و حتّی علی علیه السلام جز وضعی را که بعد از وفات پیامبر اکرم پیش آمده نمی خواستند !!

در این میان ، کسانی که بیرون گودند و از دور می خواهند درباره حوادث بعد از رسول خدا قضاوت کنند، در برابر خود، احادیث گونه گون و متناقضی می یابند که هم خلافت و فضائل علی را تثبیت می کند و هم خلافت و فضائل خلفاء به اصطلاح راشدین و معاویه و بنی امیّه و بنی عباس را، بدیهی است که این افراد یا طبعا به اکثریّت خواهند پیوست و یا همچنان سرگردان خواهند ماند .

این جا است که نقش عالمان متعهّد و نویسندگان مسئول آشکار می شود، آنان موّظفند ازباب « اِذا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فَلِلْعالِمِ اَنْ یُظْهِرَ عِلْمَهُ وَ اِلاّ فَعَلَیْهِ لَعْنَةُ اللّه ِ »(1) دست اندر کار نشر حق و دفع باطل گردند .

علاّمه امینی رحمة اللّه علیه، وقتی که دیدند : جمعی معاند و سودجو، مسأله خلافت را از وضع طبیعتش منحرف کرده شتر خلافت را در خانه دیگران خواباندند و برای موجّه جلوه دادن این امر و انحراف افکار عمومی، روایات و احادیث ساختگی زیادی درمورد حقّانیّت خلفاء ، حتّی به نام علی علیه السلام وضع کردند، اقدام به تألیف کتاب نفیس «الغدیر» فرمودند .

وی در این کتاب ، صرف نظر از این که ، حقیقت «ولایت» و «امامت» را از لحاظ کتاب و سنّت و نظرات دانشمندان منصف، مورد بررسی قرارداده وازاین رهگذر، خلافت بلافصل علی بن ابی طالب علیه السلام را اثبات نمودند، معرکه گردانان قضایا و کسانی

ص: 20

که روی سوءنیّت ، احادیث جعلی به نفع وضع موجود ، ساخته و یا تهمت های ناروا به پیروان راستین علی زده اند را معرفی فرموده اند .

از باب نمونه : او در جلد دهم کتاب الغدیر در برابر کسانی که به شیعه تهمت حدیث سازی زده اند، تحت عنوان « کند و کاوی در حدیث و چگونگی احادیث مجعول » بحث جالب و جامع الاطرافی نموده و در حدود هفتصد نفر از روات اهل سنت را می شمرند که کذّاب و حدیث ساز بوده اند و تنها از 43 نفر آن ها، در حدود نیم میلیون حدیث جعلی نقل می نمایند .

به علاوه، در حدود صد حدیث دروغ از طریق عامّه، نقل می کنند که در آن ها ، نه تنها خلافت و فضائل خلفا تأیید شده ، بلکه از مقام معاویه ، یزید ، منصور دوانیقی و دیگر خلفاء بنی امیّه و بنی عبّاس نیز تجلیل شده است !!!

امینی با این کار بی نظیرش، به همه نویسندگان مسئول و متعهّد این درس را داد که هیچ گاه نباید در برابر تحریف حقائق و انحراف افکار عمومی ساکت نشست .

اگر بینی که نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینی گناه است

و باید حرف حّق را چنان که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرموده است : « قُلِ الْحَقَّ وَ لَوْ عَلَیْکَ » گفت : « وَ لَوْ بَلَغَ ما بَلَغ ». امید است که خفتگان ، بیدارشده و راه سلف صالح را سرمشق خویش قرار دهند « اَلَیْسَ الصُّبْحُ بِقَریبٍ »؟

انتشارات بیان جوان

تهران 29 دیماه 1384

18 ذی الحجه 1426 مصادف باعیدسعید غدیرخم

ص: 21

پس بر اهل بحث و تحقیق است ، که در غور و بررسی در این وادی از آهنگ های ناموزون فرق مختلفه و هوو جنجال برکنار مانده و بدون تمایل به گروه خاصّ و دور از عوامل حبّ و بغض ، فقط اصول مسلّمه را مقیاس تشخیص قراردهند و آنچه با مقیاس مزبور تطبیق نکرد بی دریغ آن را طرد و آنچه مورد اعتماد قرار گرفت بپذیرند .

واقعه تاریخی «غدیر خم» از جمله همین قضایای مهمّه و خود خطیرترین موضوع تاریخی در جهان اسلام است . زیرا این واقعه مهمّ با بسیاری از براهین قاطعه مرتبط به آن مبنی و اساس مذهب آنهائی است که از آثار خاندان پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله پیروی می نمایند که شامل میلیون ها نفر از نفوس مسلمانان است ، در این گروه عظیم مظاهر دانش و بزرگی نمایان و از میان آن ها دانشمندان بنام ، حکما ، فلاسفه، مردان بزرگ ، نوابغ در علوم و فنون متنوّعه . سلاطین ، سیاستمداران ، فرماندهان ، ادبا و فضلا برخاسته اند ... و کتب و مؤلّفات گرانبها در هر فنّ از آن از آنان در جهان منتشر گشته است . بنابراین اگر مورّخ ، خود از این گروه باشد، بر او فرض وواجب است که اخبار و مطالب مهمّه مربوط به شروع دعوت نبوی علیهم السلام را به وسیله ثبت و ضبط در تاریخ خود به طور تفصیل در دسترس استفاده هم کیشان خود قراردهد .

اینک به ذکر و خصوصیّات برخی از مورّخینی که واقعه غدیرخم را در آثار و کتب تاریخی خود ثبت نموده اند مبادرت می شود :

این ازنظر علم تاریخ و شأن مورّخ و امّا فنّ حدیث . در این فنّ نیز موضوع استدلال، به همان وَ تیرَة(1) که در علم تاریخ بیان شد بی کم و کاست وارد است . زیرا : اگر محدّث نیز به هر جانب و هر دسته از حدیث با توسعه ای که در دامنه آن وجود دارد توجّه نماید، روایات صحیحه و مُسْنَدی خواهد یافت که مُشْعِر بر این مزیّت و تقدّم برای ولیّ دین (علی علیه السلام ) می باشد به طوری که هر طبقه از طبقه قبل از خود این حدیث را دریافت نموده تا ابتدا منتهی می شود به طبقه صحابه یعنی آنان که خود حضور داشته و این خبر را از منبع وحی صلی الله علیه و آله شنیده اند.

و در عین این که طبقات متعدده روات فاصله طولانی تشکیل داده اند ، همان نورانیّت خیره کننده این واقعه باقی و احساس می شود .

برخی از محدّثین بزرگی که حدیث غدیرخم را ثبت و منتشر کرده اند

1 پیشوای مذهب شافعی ابوعبداللّه محمدبن ادریس شافعی (وفات 204) در "«النهایه» ابن اثیر".

2 پیشوای مذهب حنبلی احمدبن حنبل (متوفی 241) در «مُسْنَد» و «مناقب» .

3 ابوعبداللّه دمشقی حنفی در«البیان والتّعریف» .

است که آنچه از مصدر وحی درباره نزول آن آیات و تفسیر آن رسیده بیان کند و روا نمی داند که کار او نارسا و کوشش او ناقص باشد .

اینک قسمتی از مفسّرین مشهور که در تفسیر خود به ذکر این واقعه پرداخته اند :

1 طبری (متوفای سال 310) در تفسیر خود

2 واحدی (متوفای سال 468) در «اسباب النزول»

3 قُرْطُبِیّ (متوفای سال 567) در تفسیر خود

4 فخر رازی (متوفای سال 606) در تفسیر کبیر

5 جلال الدّین سیوطی (متوفای سال 911) در تفسیرش

6 آلوسِیّ بغدادی (متوفای سال 1270) در تفسیرش

و امّا علماء علم کلام در مورد اقامه دلیل و برهان در هریک از مسائل کلام وقتی که به موضوع امامت می رسند ، برای غلبه بر مدّعی و یا به منظور نقل دلیل و برهان طرف خود ناگزیرند که متعرض واقعه غدیرخمّ شوند هرچند که در عین این اقدام به زعم خود در چگونگی دلالت حدیث مزبور به مناقشه پردازند .

اینک نام برخی از متکلّمین بنام که در کتب به ذکر واقعه غدیرخم پرداخته اند :

1 قاضی ابوبکر باقِلاّنِیّ بَصْرِیّ (متوفی 403) در (التمهید) .

2 قاضی عبدالرّحمن ایجیّ شافعی (متوفی 756) در (المواقف) .

3 سید شریف جرجانی (متوفی 816) در (شرح المواقف) .

4 تفتازانی (متوفی 792) در (شرح المقاصد).

و عین الفاظ نامبردگان به طوری است که ذیلاً ترجمه و ذکر می شود :

به تحقیق پیوسته که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله در روز غدیر خمّ در محلّی بین مکّه و مدینه به نام جُحْفَة هنگام بازگشت از حَجَّةُ الْوِداع مردم را جمع فرموده و آن روز بسیار گرم و سوزان بود به حدّی که مردم قسمتی از ردای خود را از شدت گرمی زمین زیرپا می گذاشتند ، پس از گرد آمدن خلق آن حضرت در جایگاه بلندی

ص: 26

خطبه ای ایراد فرمود و از جمله فرمود: ای گروه مسلمانان ، آیا من اولی (سزاوارتر) بر شما و امور شما از خود شما نیستم؟ گفتند: آری به خدا قسم . آنگاه فرمود : هرکس که من مولای اویم پس از من علی علیه السلام مولای او خواهد بود ، خداوندا دوست بدار کسی را که او را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که او را دشمن بدارد و یاری کن یاران او را و خوارکن خوارکنندگان او را. و از جمله متکلّمین قاضی النجم محمّد شافعی (متوفی 876) است که در (بدیع المعانی) این واقعه را ذکر کرده است و جلال الدین سیوطی در اربعین خود و مفتی شام حامدبن علی عمادی در (اَلصَّلاةُ الْفاخِرِ بِالاَْحادیثِ الْمُتَواتِرَه) و آلوسی بغدادی (متوفی 1324) در (نَثْرُ اللَّئالی) .

علماء علم لغت نیز درآن جا که به لغاتی از قبیل : مَوْلی ، خُم ، وَلی برخورد نمایند ناچار به حدیث غدیر خم اشاره می نمایند مانند: ابن دُرَیْد محمّدبن حسن (متوفی 321) در جلد 1 «جَمْهَرَة» ، صفحه 71 و ابن اثیر در «النِّهایَة» و حَمَوِیّ در «مُعْجَمُ الْبُلْدان» در بیان (خُم) و زُبَیْدِیّ حَنَفِیّ در «تاج العروس» و نَبَهانِیّ در «اَلْمَجْموعةُ النَّبَهانِیَّةُ» .

در این موقع رسول خدا صلی الله علیه و آله غسل و تدهین فرمود و فقط با دو جامه ساده (احرام) که یکی را به کمر بست و آن دیگر را به دوش افکند روز شنبه 24 یا 25 ذیقعدة الحرام به قصد حجّ پیاده از مدینه خارج شد و تمامی زنان و اهل حرم خود را نیز در هودج ها قرارداد و با همه اهل البیت خود و تمام مهاجرین و انصار و قبایل عرب و گروه عظیمی از خلق حرکت فرمود .(1)

اتّفاقا در این هنگام بیماری آبله یا حصبه در میان مردم شیوع یافته بود و همین عارضه موجب گردید که بسیاری از مردم از عزیمت و شرکت در این سفر بازماندند ، مع الوصف گروه بی شماری با آن حضرت حرکت نمودند که تعداد آن ها به 000/114 و 000/120 تا 000/124 نفر و بیشتر ثبت شده است .

البتّه از اهالی مکّه و آن ها که به اتّفاق امیرالمؤمنین علی علیه السلام و ابوموسی از یمن آمدند بر این تعداد اضافه می شوند . بامداد یکشنبه موکب نبویّ صلی الله علیه و آله در «یَلَمْلَمْ» بود و شبانگاه به (شَرَفُ السَّیّالَة) رسیدند و در آن جا نمازمغرب و عشاء را خواندند و صبح آن شب را در (عِرْقُ الظَّبْیَة) ادای فریضه فرمودند سپس در (رَوْحاء) فرود آمدند و پس از کوچ از آن جا نماز عصر را در (مُنْصَرَف) ادا فرمودند و نماز مغرب و عشا را در (مُتَعَشِّیّ) خواندند و در همان جا صرف غذا کردند و نماز صبح روز بعد را در (اِثابَة) خواندند و بامداد سه شنبه را در (عَرَج) درک کردند و در نقطه ای که به نام (لَحی جَمَل) معروف است که در شیب و فرازهای (جُحْفَة) بود آن حضرت حجامت کرد سپس روز چهارشنبه در (سُقْیاء) فرود آمدند و پس از حرکت از آن جا نماز صبح را در (اَبْواء) خواندند و از آن جا حرکت کردند و روز جمعه به (جُحْفَة) رسیدند و از آن جا به (قَدید) رفته و شنبه را در آن جا درک فرمودند و روز یکشنبه در (عُسْفان) و پس از طی راه از آن جا و رسیدن به (غَمیم) ، پیادگان در مقابل پیغمبر صفّ بستند .

ص: 28

و به رسول خدا صلی الله علیه و آله از خستگی شکوِه نمودند . پیغمبر صلی الله علیه و آله به آن ها دستور قدم دو دادند و با اجراء این دستور احساس راحتی نمودند . روز دوشنبه در (مُرُّ الظَّهْران) بسربردند و هنگام غروب آفتاب به (سَرَف) و پیش از ادای نماز مغرب به حوالی مکّه رسیدند و در ثَنِیَّتَیْن (دو کوه مشرف به مکّه) فرود آمدند و شب را در آن جا بسربرده و روز شنبه داخل مکّه شدند .

پس از آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله مناسک حجّ را انجام دادند و با جمعیّتی که به همراه آن حضرت بودند آهنگ بازگشت به مدینه فرمودند چون به غدیر خمّ (که در نزدیک جُحْفَه است) رسیدند ، جبرئیل امین فرود آمد و از طرف خدای تعالی این آیه را آورد: «یا اَیُّهَاالرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ...»(1)

باید دانست که جحفه منزلگاهی است که راه های متعدّد (راه اهل مدینه و مصر و عراق) از آن جا منشعب و جدا می شود و ورود پیغمبر صلی الله علیه و آله و همراهان به آن نقطه در روز پنجشنبه هجدهم ذیحجّه تحقّق یافت .

امین وحی الهی آیه فوق الذکر را آورد و از طرف خداوند آن حضرت را امر کرد که علی علیه السلام را به ولایت و امامت معرّفی و منصوب فرماید و آنچه درباره پیروی از او و اطاعت اوامر او از جانب خدا بر خلق واجب آمده به همگان ابلاغ فرماید . در این هنگام آن ها که از آن مکان گذشته بودند به امر پیغمبر بازگشتند و آن ها هم که در دنبال قافله بودند رسیدند و در همان جا متوقّف شدند . در این سرزمین درختان کهن و انبوه و سایه گستر وجود داشت که پیغمبر صلی الله علیه و آله قدغن فرمود کسی زیردرختان پنج گانه که به هم پیوسته بودند فرود نیاید و خار و خاشاک آن جا را برطرف سازند. وقت ظهر حرارت هوا شدّت یافت به طوری که مردم قسمتی از ردای خود را برسر و قسمتی را زیرپا افکندند و برای آسایش پیغمبر صلی الله علیه و آله چادری تهیه و روی درخت افکندند تا سایه

ص: 29

کاملی برای پیغمبر صلی الله علیه و آله فراهم گشت . اذان ظهر گفته شد و آن حضرت در زیر آن درختان نمازظهر را با همه همراهان ادا فرمود. پس از فراغ از نماز درمیان گروه حاضرین بر محل مرتفعی که از جهاز شتران ترتیب داده بودند قرار گرفت و آغاز خطبه فرمود و با صدای بلند همگان را متوجّه ساخت و چنین فرمود :

حمد و ستایش مخصوص ذات خدا است . یاری از او می خواهیم و به او ایمان داریم و توکّل ما به او است و از بدی های خود و اعمال ناروا به او پناه می بریم . گمراهان را جز او راهنمایی نیست و آن کس را که او راهنمائی فرموده گمراه کننده نخواهد بود و گواهی می دهم که معبودی (در خور پرستش) جز او نیست و این که محمّد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده او است . پس از ستایش خداوند و گواهی به یگانگی او . ای گروه مردم ، همانا خداوند مهربان و دانا مرا آگهی داده که دوران عمرم سپری گشته و قریبا دعوت خداوند را اجابت و به سرای باقی خواهم شتافت . من و شماها هرکدام برحسب آنچه به عهده داریم مسئولیم ، اینک اندیشه و گفتار شما چیست ؟

مردم گفتند : ما گواهی می دهیم که تو ابلاغ فرمودی و از پند ما و کوشش در راه وظیفه دریغ نفرمودی ، خدای به تو پاداش نیکو عطا فرماید . فرمود: آیا نه این است که شماها به یگانگی خداوند و این که محّمد صلی الله علیه و آله بنده و فرستاده او است گواهی می دهید و به این که بهشت و دوزخ و مرگ و قیامت تردیدناپذیر است و این که مردگان را خدا برمی انگیزد و این ها همه راست و مورد اعتقاد شما است ؟

همگان گفتند : آری ، به این حقایق گواهی می دهیم . پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: خداوندا گواه باش و با تأکید و مبالغه در توجّه و شنوائی همگی و اقرار مجدّد آنان به این که سخنان آن حضرت را شنیده و توجّه دارند فرمود : همانا من در انتقال به سرای دیگر و رسیدن به کنار حوض بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در کنار حوض بر من وارد می شوید . پهنای حوض من بمانند مسافت بین صَنْعاء و بُصْری است(1) و در آن به

ص: 30

شماره ستارگان قدح ها و جام های سیمین هست ، بیندیشید و مواظب باشید که پس از درگذشتن من با دوچیز گرانبها و ارجمند که در میان شما می گذارم چگونه رفتار نمائید ؟!(1) در این موقع یکی در میان مردم بانگ برآورد که یا رسول اللّه آن دوچیز گرانبها و ارجمند چیست ؟ فرمود: آن که بزرگتر است کتاب خدا است که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن در دست شما است (کنایه از این که کتاب خدا وسیله ارتباط با خداوند است) بنابراین آن را محکم بگیرید و از دست ندهید تا گمراه نشوید و آن دیگر که کوچک تر است عترت من (اهل بیت من) می باشد و همانا خدای مهربان و دانا مرا آگاه فرمود که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد تا کنار حوض بر من وارد شوند و من این امر را (عدم جدائی کتاب و عترت را) از پروردگار خود درخواست نموده ام . بنابراین ، بر آن دو پیشی نگیرید و از پیروی آن دو بازنایستید و کوتاهی نکنید که هلاک خواهید شد . سپس دست علی علیه السلام را گرفت و او را بلند نمود تا به حدّی که سفیدی زیربغل هر دو نمایان شد و مردم او را دیدند و شناختند .

و فرمود: ای مردم کیست که بر اهل ایمان از خود آن ها (سزاوارتر) می باشد؟ گفتند : خدای و رسولش داناترند . فرمود : همانا خدا مولای من است و من مولای مؤمنین هستم واولی و سزاوارترم بر آن هااز خودشان. پس هرکس که من مولای اویم علی علیه السلام مولای او خواهد بود و این سخن را سه بار و بنا به گفته احمدبن حنبل پیشوای حنبلی ها چهاربار تکرار فرمود . سپس دست به دعا گشود و گفت : بارخدایا . دوست بدار آن که او را دوست دارد و دشمن دار کسی که او را دشمن دارد و یاری فرما یاران او را و خوارگردان خوارکنندگان اورا و او را معیار و میزان و محورحقّ و راستی قرارده . آنگاه فرمود: باید آنان که حاضرند این امر را به غائبین برسانند و ابلاغ نمایند .

ص: 31

هنوز جمعیّت پراکنده نشده بود که امین وحی الهی رسید و این آیه را آورد : «اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُم دینَکُم وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُم نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاِْسْلامَ دینا»(1) در این موقع پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: اَللّه ُ اَکْبَرُ ، بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا به رسالت من و ولایت علی علیه السلام بعد از من، سپس آن گروه شروع کردند به تهنیت امیرالمؤمنین علیه السلام و از جمله آنان (پیش از دیگران) شیخین (ابوبکر و عمر) بودند که گفتند: خوشا به حال تو ای پسر ابی طالب که مولای من و مولای هر مرد و زن مؤمن گشتی و ابن عباس گفت: به خدا سوگند که این امر (ولایت علی علیه السلام ) بر همه واجب گشت . سپس حَسّان ابن ثابت گفت : یا رسول اللّه اجازه فرما تادرباره علی علیه السلام اشعاری بسرایم. پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: بگو با میمنت و برکت الهی . در این هنگام حسّان برخاست و چنین گفت : ای گروه بزرگان قریش . در محضر پیغمبر اسلام درباره ولایت که مسلّم گشت، گفتار و اشعار خود را بیان می کنم و گفت :

یُنادیهِم ، یَوْمَ الْغَدیرِ نَبِیُّهُم بِخُمٍّ فَاسْمَع بِالرَّسُولِ مُنادِیا(2)

این بود اجمالی از واقعه غدیر خمّ و تفصیل این اجمال قریبا به نظر شما می رسد و امّت اسلامی همگی بر وقوع این امر اتّفاق نموده اند و در تمام جهان و قرارگاه این زمین واقعه و داستانی به این نام و نشان و خصوصیّات رخ نداده جز آنچه که ذکر شد و هروقت نامی از این روز برده شود جز به این واقعه به چیز دیگر منصرف نشود ! و چنانچه نامی از این محل (غدیرخمّ) برده شود منظور همین محل است که در

ص: 32

نزدیکی جُحْفَه است و هیچ سخندان و اهل تحقیقی به نظر نرسیده که جز این اظهارنظر نماید . بلی ، از میان نویسندگان و مورّخین فقط یک تن به نام دکتر ملحم ابراهیم اسود یافت شده که در حاشیه ای که بر دیوان ابی تمام نگاشته، از این اصل مسلّم منحرف گشته و پس از ذکر جمله (غدیرخمّ) نوشته است: این واقعه جنگ معروفی است !! و ما در پیرامون این گفتار بحث کافی نموده ایم که در ترجمه احوال ابی تمام در جلد دوّم (الغدیر) درج شده است .

رسول خدا صلی الله علیه و آله قبلاً پیش بینی فرموده بود که در این مسافرت ، نَبَأِ عَظیم (خبر بزرگ و مهم) در پیش است که اعلام عمومی داد تا همه افراد و طبقات مسلمین برای آموختن و عمل به آداب و مناسک حجّ از منازل و اوطان خویش بیرون شوند و دسته دسته و گروه گروه به آن جناب ملحق گردند تا با تحقّق این امر خطیر پایه های دین حنیف و بنیان آئین مقدّس اسلام استوار گردد و مظاهر دین بلند و نمایان شود و در زیر این پرچم افراشته الهی امّت اسلامی بر سایر اُمم جهان سروری نمایند و برتری یابند و جنبش پیروزمندانه و سلطنت این دین شرق و غرب جهان را فراگیرد . و برای تأمین همین منظور پیشوایان دین سلام اللّه علیهم اجمعین پیوسته واقعه غدیرخمّ را در هر موقع و در هر مناسبت بازگو و بدان استدلال و احتجاج می فرمودند و با این مبنای راسخ و نصّ صریح، امامت و وصایت پدران خود را آشکار و مدلّل می داشتند . این جدّیت ها و اهتمام ها همه برای این بوده که این تاریخ روشن و خاطره مقدّس پیوسته تازه وشاداب بماند و گذشت زمان بتدریج این واقعه رامتروک و مخفی نسازد.

و باز به همین منظور پیروان و علاقمندان خود را پیوسته وادار می فرمودند که روز غدیرخم را عید بگیرند و مجامع تهنیت و تبریک تشکیل دهند و با ادامه این روش و اعاده مستمرّ سالیانه آن این واقعه بزرگ را همیشه زنده و آشکار نگاه دارند .

و امّا کتب و آثار امامیّه در حدیث و تفسیر و تاریخ و کلام به هر یک از این آثار توجّه و بررسی شود ملاحظه خواهد شد که مشحون و پر است از این واقعه و اثبات قضیّه غدیر و استدلال و احتجاج به مدلول و محصَّل آن از روایات مسند که نام سلسله روات متعاقب یکدیگر ثبت گشته تا منتهی می شود به مرکز انوار نبوّت صلی الله علیه و آله و روایات بی شمار دیگر که من باب ارسال مسلّم با حذف سلسله سند ضبط گردیده حاکی از این است که این موضوع مورد اتّفاق عموم فرق مسلمین است و گمان نمی کنم که دانشمندان اهل سنّت نیز در ثبت و ضبط و روایت این حدیث از امامیّه دست کمی داشته باشند: چه آنان نیز این واقعه را محقّق دانسته و به صحت آن معترف و به تواتر آن اذعان دارند .

ص: 34

خلاصه آن که این موضوع (غدیر خُمّ) در نظر علمای اهل سنّت نیز ثابت و محقّق است و از متواترات و مسلمیّات است.(1)

کتاب «الغدیر» مطلبی را از خود نساخته ، بلکه به روایات علماء بزرگ اهل تسنّن پرداخته و خداوند نشر چنین کتابی را به چنین عصری موکول فرموده که تاحدّی ابرهای تیره تعصّبات از افق دماغ و آسمان مغز افراد به یکسو شده و فضای افکار عالم برای تجلّی نور حقیقت روی هم رفته صاف تر از قرون گذشته و ادوار سالفه گردیده و قدرت خواندن کتاب نسبت به گذشته عمومی تر گشته و خلاصه آن که امروز عصر علم و منطق است و مسلمان و غیرمسلمان آن را می خوانند و در جویندگان حقّ و حقیقت بالاخص دانشمندان اثر می کند و دیگر در برابر ادلّه واضحه نمی گویند: « اِنّا وَجَدْنا آبائَنا عَلی اُمَّةٍ وَ اِنّا عَلی آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ »(2) وگرنه در یکی دوقرن گذشته اگر چنین کتابی منتشر می شد بسیاری از مسلمان ها نخوانده آن را می سوزاندند !!

ص: 35

و به این گونه انتقادکنندگان ضمنا متذکّر می شویم که: هیچ گاه از صدر اوّل اسلام، شیعه موجب اختلاف کلمه نبوده اند! و نیز یادآور می شویم که بدانند: بعداز ظهور صفویّه و توسعه کار شیعه، مخالفان آن ها شدّت عمل عجیبی در راه تعصّب از خود نشان دادند . ما می بینیم در قرن هشتم و نهم علماء و بزرگان اهل سنّت چه کتبی در فضایل ائمه اطهار علیهم السلام و مصائبی که به خاندان نبوّت و رسالت صلی الله علیه و آله وارد آمده بود نوشتند و سلاطین سنّی مذهب و ترک نژاد گوش به مراثی حضرت خامس آل عبا سیّدالشهداء حسین بن علی علیه السلام در ایّام عاشورا می دادند . ولی پس از ظهور صفویّه یکباره ورق را برگرداندند و حتّی منکر فضایل سبطین علیهم السلام شدند !! و کتب متقدمین از علماء و موّرخین خود را در زوایا پنهان کردند و عالِم نمایان خیانتکار، امر حقّ را بر عوامّ و مردم بی اطّلاع مخفی داشتند!! اکنون آیة اللّه امینی کاری که کرده این بوده: آنچه را دشمنان حقّ و حقیقت پنهان کرده بودند از لابلای کتب خود مخالفین بیرون کشیده و در مجلدات «الغدیر» درج و ثبت نموده است !

پس بهتر آن است که ایراد کنندگان بدون مطالعه ایراد نگیرند و نسنجیده و ندانسته این کتاب را موجب تشتت و اختلاف نپندارند!!!

پایان برگزیده جلد اول کتاب ترجمه الغدیر

ص: 36

شروع جلد دوم کتاب ترجمه الغدیر

اخطب خطباء خوارزم حنفی در صفحه 217 «مناقب» گوید : خبر داد مرا . استاد و پیشوا ، شهاب الدین ابوالنجیب سعدبن عبداللّه همدانی گفته که: ما را خبر داد به این حدیث عالی(1) پیشوای حافظ سلیمان بن محمّدبن احمد از یعلی بن سعدرازی. از محمّدبن حمید. از زافربن سلیمان ، از حارث بن محمّد . از ابی الطفیل عامربن واثله که گفت : من در روز شوری دربان بودم و علی علیه السلام در خانه (محلّ اجتماع و شوری) بود و شنیدم که به آن ها می فرمود: من به طور مؤکّد برشما احتجاج و استدلال خواهم نمود به چیزی که هیچ فرد عربی و غیر عربی از شما نتواند آن را دگرگون نماید ، سپس فرمود: شما افراد را ، همه شما را سوگند می دهم به خدا ، که آیا در میان شما کسی هست که پیش از من به وحدانیّت خدا ایمان آورده باشد ؟ همگی گفتند : نه ، فرمود شما را به خدا سوگند می دهم که در میان شما کسی هست که برادری چون جعفر طیّار داشته باشد که در بهشت با فرشتگان پرواز می کند ؟ همگی گفتند : نه به خدا قسم، فرمود شما را به خدا سوگند می دهم آیا درمیان شما غیر از من کسی هست که عموئی چون عموی من حمزه داشته باشد که شیرخدا و شیررسول خدا و سرور شهیدان است ؟ گفتند : نه بخدا قسم ، فرمود : شما را به خدا سوگند می دهم آیا در میان شما جز من کسی هست که همسری چون همسر من فاطمه دختر محمد صلی الله علیه و آله داشته باشد ، که بانوی زنان اهل بهشت است ؟ گفتند: نه بخدا قسم ، فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم ، آیا در میان شما جز من کسی هست، که دوسبط مانند دوسبط من(2) حسن و حسین داشته باشد که دو آقا و سرور جوانان اهل بهشت می باشند؟ گفتند :

ص: 38

نه به خدا قسم ، فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم ، آیادر میان شما جز من و پیش از من کسی هست که چندین باربا رسول خدا صلی الله علیه و آله نجوی کرده باشد و پیش از نجوی صدقه داده باشد ؟ گفتند: نه به خدا قسم ، فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم، آیا در میان شما جز من کسی هست که رسول خدا درباره او فرموده باشد :

« مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ، اَللّهُمَّ وَالِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ ، لَیُبَلِّغِ الشّاهِدُ الْغائِبَ(1)؟ گفتند : نه به خدا قسم ، ... تا آخر حدیث... .

2 مناشده علی علیه السلام در ایّام عثمان بن عفّان

شیخ الاسلام ، ابواسحق ، ابراهیم بن سعدالدین ابن الحمویّه (شرح حال او در صفحه 200 ترجمه جلد 1 الغدیر درج شده است) به اسنادش در «فراید السمطین» سمط اوّل در باب 58 از تابعی بزرگ ، سلیم بن قیس هلالی روایت کرده که گفت: در زمان خلافت عثمان در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله گروهی مجتمع بودند که با یکدیگر سخن می گفتند و از علم و عفت سخن به میان آوردند. از نام قریش و فضایل و سوابق آن ها و هجرتشان سخن به میان آمد و آنچه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره آن ها از فضیلت فرموده مانند این فرمایش : « اَلاَْئِمَّةُ مِنْ قُرَیْشٍ » (امامان از قریش می باشند) و فرمایش دیگر آن حضرت « اَلنّاسُ تَبَعٌ لِقُرَیْشٍ وَ قُرَیْشٌ اَئِمَّةُ الْعَرَبِ » (مردم پیروان قریشند و قریش پیشوایان عرب هستند) تا آن جاکه گوید (بعد از ذکر مفاخرت هر قبیله به مردان خود) و در این حلقه بیش از دویست تن گردآمده بودند که در میان آن ها بودند: علیّ بن ابی طالب علیه السلام و سعدبن ابی وقّاص و عبدالرحمن بن عوف و طلحه و زبیر و مقداد و ... .

ص: 39

در این هنگام آن گروه بسیار سخن گفتند و این اجتماع از بامداد تا هنگام زوال آفتاب (ظهر) طول کشید و عثمان درخانه خود بود و از اجتماع و سخنان این گروه اطّلاعی نداشت و علیّ بن ابی طالب در آن میان خاموش و ساکت بود و نه خودش و نه احدی از کسان و اهل بیتش سخنی نمی گفتند ، در نتیجه آن گروه متوجّه او شدند و گفتند : یا ابالحسن چه مانعی دارد که شما نیز سخن بگوئید و فضیلتی از خود بیان فرمائید . گفت: اکنون ، من از شما ای گروه قریش و انصار سؤال می کنم: این فضیلت ها را خداوند به چه وسیله به شما عطا فرمود ؟ آیا منشاء این فضایل که به خود نسبت دادید ، در وجود خود شما و قبیله و خاندان شما بوده یا دلیلی غیر از این ها داشته ؟ همگی در پاسخ گفتند : عشیره و خاندان های ما منشاء هیچ یک از این فضایل نبوده اند، بلکه خدای بزرگ بر ما منّت نهاد و این فضایل را به سبب محمّد صلی الله علیه و آله و عشیره و اهل بیت او به ما عطا فرمود، علی علیه السلام فرمود: راست گفتید، ای گروه قریش و انصار آیا نمی دانید که آنچه از خیر دنیا و آخرت نصیب شما گشته فقط از ما اهل البیت است نه غیر ما ؟ و همانا پسر عمّم پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: به درستی که من و خاندانم نوری بودیم که در پیشگاه عظمت خداوند نمایان بودیم چهارده هزار سال پیش از آن که خدای متعال آدم را بیافریند، پس از آفرینش او این نور را در صلب او نهاد و او را به زمین فرودآورد، سپس نور ما منتقل به صلب نوح شد و در کشتی نشست ، سپس منتقل به صلب ابراهیم شد و در آتش افکنده شد، سپس پیوسته خدای توانا ما را از اصلاب گرامی به ارحام پاکیزه منتقل فرمود و این انتقال از پدران و مادران به کیفیّتی بود که همگی از هرناپاکی و پلیدی به دور و منزّه بودند .

پس از این سخنان علی علیه السلام ، آن ها که سبقت و پیشی داشتند و از آن هایی بودند که بدر و اُحد را درک نموده بودند گفتند: آری . ما این سخنان را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده ایم ، سپس فرمود : شما را به خدا سوگند می دهم همگی می دانید که خدای عزوجل در کتاب خود در آیات متعدد سابق را بر مسبوق مقدّم داشته و من در پرستش خدای یگانه و پیروی رسول او سابق و مقدّم بوده ام ، به طوری که احدی از این امّت در این راه بر من پیشی نگرفته است ؟ همگی گفتند: آری چنین است.

ص: 40

فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا آگاهی دارید ؟ هنگامی که آیه : «وَالسّابِقُونَ الاَْوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَالاَْنْصارِ ...»(1) و آیه «وَالسّابِقُونَ السّابِقُونَ اُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(2) نازل شددر چه موردودرچه موضوعی نازل شد؟ازرسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مدلول این آیات سؤال شد؟ فرمود: خدای متعال این ها را نازل فرموده درباره انبیاء و اوصیاء آن ها، پس من افضل انبیاء و رسل هستم و علیّ بن ابی طالب وصیّ من ، افضل اوصیاء است ، همگی گفتند: آری به خدا قسم ، فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم ، آیا آگاهی دارید ؟ هنگامی که این آیه : « یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اَطیعُو اللّه َ وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِی الاَْمْرِ مِنْکُمْ »(3) و این آیه « وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللّه ِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَالْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً »(4) ، نازل شد مردم گفتند : یا رسول اللّه آیا اختصاص به بعض از مؤمنین دارد یا شامل همه آن ها می شود؟ پس خدای عز و جل امر فرمود پیغمبرش را که به آن ها تعلیم فرماید تا اولیاء و متصدیان امرشان را بشناسند و امر فرمود او را همانطور که نمازشان و زکاتشان و حجّشان را تفسیر و بیان فرموده ، ولایت را نیز برای آن ها تفسیر فرماید و مأمور گشت که مرا در غدیر خم برای مردم به ولایت منصوب فرماید، سپس خطبه ایراد فرمود و ضمن آن فرمود: ای مردم همانا خداوند مرا به اجراء امری مأمور کرده که سینه ام را آن امر تنگ نموده و چنین پنداشتم که مردم مرا تکذیب می کنند، پس خداوند مرا تهدید به عذاب فرمود در صورتی که آن امر را ابلاغ ننمایم . سپس مردم را برای انجام نماز جماعت دعوت فرمود، پس از انجام نماز خطبه خواند و فرمود ای مردم : آیا می دانید: که همانا خدای عزّ و جلّ مولای من است و من مولای مؤمنین هستم و من اولی (سزاوارتر) هستم بر مؤمنین از خودشان، گفتند: آری . چنین است ، پس فرمود: یا علی برخیز، پس برخواستم در این موقع فرمود: « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ، اَللّهُمَّ وَ الِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ » ، در این هنگام سلمان بپاخاست و گفت: یا رَسولَ اللّه وِلاءٌ کما ذا ؟ یعنی وِلاء « درباره علی علیه السلام » چگونه وِلائی است؟ فرمود: « وِلاءٌ کَوِلائی » ، یعنی وِلاء مانند وِلای من ، « مَنْ کُنْتُ

ص: 41

اَوْلی بِهِ مِنْ نَفْسِه » یعنی هرکس که من اولی (سزاوارتر) هستم به او از خودش ، پس خدای متعال این آیه را فروفرستاد : « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ ... »(1) تا آخر آیه ، پس رسول خدا تکبیر فرمود و گفت : «اَللّه ُ اَکْبَرُ» تمامی نبوّت من و تمامی دین خدا ولایت علی است ، بعد از من ، پس ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند : یا رسول اللّه این آیات در مورد علی علیه السلام خاصّه است ؟ فرمود: بلی، دراو و درباره اوصیاء من است تا روز قیامت ، گفتند بیان فرما ایشان را (اوصیاء خود را) برای ما، فرمود:علی علیه السلام برادر من و وزیر من و وارث من و وصیّ و خلیفه من است در اُمّت من ، و ولیّ هر مؤمن است بعد از من ، سپس دو فرزندم اول حسن و پس از او حسین ، پس از او نُه تن از فرزندان پسرم حسین هریک پس از دیگری، قرآن با آن ها است و آن ها با قرآنند ، از قرآن جدا نشوند و قرآن از آن ها جدا نشود تا بر من کنار حوض وارد شوند ؟ پس از این همگی گفتند: آری به خدا قسم این کلمات رسول خدا را ما شنیده ایم و به طوری که گفتی بدان شهادت می دهیم و بعض دیگر از آن گروه گفتند بیشتر این مطالب را در خاطر داریم ولی تمام آن را در حفظ نداشتیم ولی اینان که تمام آن را درخاطر داشته و بدان گواهی دادند همه آن ها از نیکان و مردم با فضیلت ما می باشند، پس علی علیه السلام فرمود: راست گفتیدهمگی مردم درحفظ یکسان نیستند،من آنانی راکه این گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خاطر دارند به خدا سوگند می دهم که برخیزید و بدانچه در خاطر دارند خبر دهند، پس این اشخاص برخاستند : زیدبن اَرْقَم و بُراءبن عازب ، سلمان ، ابوذر ، مقداد ، و عمّار ، این ها گفتند: ما گواهی می دهیم که فرمایشات رسول خدا را در خاطر داریم در حالتی که بر منبر ایستاده بود و تو پهلوی او بودی و او می فرمود : ای مردم ، همانا خدای عَزّ و جَلّ امر کرده که امام و پیشوای شما را منصوب نمایم و کسی را که بعد از من وصیّ من و خلیفه من است و خدای عَزَّ و جَلَّ در کتاب خود طاعت او را واجب فرموده و طاعت او را همدوش طاعت من ساخته و شما را امر به ولایت او فرموده به شما معرفی کنم و من در ابلاغ این امر از ترس طعن و نکوهش اهل نفاق و تکذیب آن ها به خدای خود مراجعه نمودم ، خدای مرا تهدید فرمود که اگر این امر را تبلیغ نکنم مرا عذاب فرماید .

ص: 42

ای مردم همانا خداوند شما را امر به صلاة (نماز) فرموده و به طور تحقیق آن را برای شما بیان کرده است و امر به زکاة و روزه و حجّ فرموده و آن ها را برای شما بیان نموده و من آن ها را برای شما تفسیر کرده ام و امر کرده است شما را به ولایت و من شاهد می گیرم شما را که همانا آن ولایت (که خداوند امر فرموده) اختصاص به این (یعنی علی علیه السلام ) دارد در هنگام ادای کلمه اشاره ، دست خود را بر علی نهاد سپس فرمود: بعد از او اختصاص به پسرش دارد و سپس به اوصیاء بعدشان از فرزندانشان ، از قرآن جدا نشوند و قرآن از آن ها جدا نشود تا بر من در کنار حوض وارد شوند . ای مردم ، به تحقیق من بیان کردم برای شما و پناه گاه شما و پیشوای شما و ولیّ شما و راهنمای شما را نشان دادم و او برادرم علیّ بن ابی طالب علیه السلام است و او در میان شما به منزله من است ، پس او را در تمام امور اطاعت نمائید ، زیرا تمام آنچه خدای عز و جل به من تعلیم فرموده ازعلم و حکمتش، همانا تماما در نزد او است، پس از او سؤال کنید و از آن ها دور و عقب نمانید، زیرا همانا آن ها با حقّند و حقّ با آن هااست ، هیچ گاه آن ها از حقّ و حقّ از آن ها زایل و جدا نشود این اشخاص که برخاسته بودند ، پس از شهادت دادن به این مطالب نشستند ... تا آخر حدیث .

3 مناشده علی علیه السلام

در روز رُحْبَه(1) سال 35

در اثر معارضه و منازعه که در امر خلافت با امیرالمؤمنین علیه السلام وقوع یافت برخی از مردم نسبت به آنچه که آن حضرت از رسول خدا صلی الله علیه و آله دایر به تقدیم آن جناب بر دیگران روایت و نقل فرموده بود آن حضرت را متّهم ساختند و فرموده

ص: 43

رسول خدا صلی الله علیه و آله را در این موضوع با تردید و انکار تلقی کردند ، چون این کیفیّت به آن حضرت رسید، در میدان وسیع کوفه حضور یافت و در میان گروه بسیاری که در آن جا گردآمده بودند به منظور دفاع از حق و ردّ بر آن ها که در امر خلافت با آن جناب منازعه می کردند ، با آن گروه استدلال و مناشده فرمود و این موضوع به حدّی جلب اهمیّت کرده که بسیاری از تابعین آن را روایت نموده اند و اسناد آن در کتب عامّه به حدّ تواتر و تظافر رسیده از جمله :

ابن ابی الحدید در جلد 1 ، شرح نهج البلاغه ، صفحه 362 ، گوید: ابواسرائیل از حَکَم روایت کرده و او از سلیمان مؤذّن این که : علی علیه السلام سوگند داد مردم را که هرکس از آن ها این فرموده رسول خدا صلی الله علیه و آله را شنیده که فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ...» گواهی دهد ، پس گروهی بدان شهادت دادند و زِیدبن اَرْقَم از شهادت به آن در حالی که بدان آگاه بود امساک نمود، پس امیرالمؤمنین علیه السلام او را به نابینائی نفرین فرمود و او نابیناشدوپس ازنابیناشدن داستان این گفتاررسول خدا صلی الله علیه و آله رابرای مردم بیان می کرد.

8 ثابت بن ودیعه انصاری خَزْرَجِیّ مَدَنِیّ .

9 حبشی بن جناده سَلُولِیّ در غزوات امیرالمؤمنین علیه السلام حضور داشته .

10 ابو ایوب خالدانصاری که از اصحاب بدر است و در جنگ با روم (حدود سالهای50/1/2هجری قمری به شهادت رسیده).

11 خُزَیْمَة بن ثابت انصاری ذُوالشَّهادَتَیْن که از اصحاب بدر است و در صِفّین شهادت یافته .

12 ابوشریح خُوَیْلِد بن عُمَر خُزاعِیّ که در سال 68 وفات یافته .

13 زید یا یزید بن شراحیل انصاری.

14 سهل بن حُنَیْف انصاری اَوْسِیّ که از اصحاب بدراست و در سال 38 وفات یافته .

15 ابوسعید سعد بن مالک خُدْرِیّ انصاری که در یکی از سال های 63/4/5 هجری قمری وفات یافته .

16 ابوالعباس سهل بن سعد انصاری که در سال 91 وفات یافته .

17 عامر بن لیلی غِفارِیّ.

18 عبدالرحمن بن عَبْدِ رَبِّ انصاری.

19 عبداللّه بن ثابت انصاری که خدمتکار رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است .

20 عبیدبن عازب انصاری که از جمله ده نفری است که برای دعوت مردم به اسلام گماشته شدند.(1)

21 ابوطُرَیْف عَدِیّ بن حاتم که در سال 68 در سن صدسالگی وفات یافته .

22 عقبة بن عامر جُهَنِیّ که از نزدیکان و خویشاوندان معاویه بود و نزدیک سال 60 در گذشته.

23 ناجیة بن عَمْرو خُزاعِیّ .

24 نُعْمان بن عِجْلان انصاری سخنگو و شاعر انصار بوده .

ص: 45

این هایند کسانی که از گواهان مشهور و به نام داستان غدیر در مناشده رُحْبَة به دستیاری تاریخ و برحسب احادیث پیش گفته بدان ها واقف و آگاه شدیم و امام احمدبن حَنْبَل در حدیثی که در صفحه 26 جلد دوّم ترجمه الغدیر درج شده، تصریح نموده که تعداد شهود در آن روز (رُحْبَه) سی تن بوده اند .

جلب توجه خواننده گرامی به این نکته توجّه دارد، که این مناشده در تاریخی صورت گرفته (سال 35) که با تاریخ وقوع (سال حجة الوداع) بیش از 25 سال فاصله داشته و در خلال این مدّت بسیاری از اصحاب پیغمبر که در روز غدیر خمّ حضور داشته اند وفات یافته اند و بعضی از آن ها در جنگ ها کشته شده اند و گروهی هم در بلاد مختلفه پراکنده گشته اند و کوفه هم با مدینه منورّه که مرکز اجتماع اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله بوده فاصله زیادی داشته و جز معدودی از پیروان حقّ که در عصر خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بدانجا مهاجرت نموده بوده اند حضور نداشته اند و این داستان مناشده از امور اتّفاقی بوده است که بدون سابقه و مقدمه صورت گرفته و طوری نبوده که قبلاً اعلام شده باشد تا علاقمندان به حضور در آن اجتماع آهنگ آن جا نمایند و گواهان بسیار و راویان فراوانی در مجمع مناشده امیرالمؤمنین علیه السلام حضور داشته باشند و در میان حاضرین نیز کسانی بوده اند که از روی سفاهت یا کینه ورزی از ادای شهادت خودداری و کتمان کرده اند به طوری که در بسیاری از احادیث مذکوره به آن اشاره شد و تفصیل آن نیز در مطالب آتیه بیان خواهد شد، با همه این علل و جهات گروه بسیاری این داستان را نقل و روایت نموده اند تاچه رسد به این که چنین موانع و عللی وجود نمی داشت پس با آنچه ذکر شد برخواننده آشکار است که این حدیث (داستان غدیر خمّ) در آن اعصار و ازمنه گذشته تا چه حدّ دارای شهرت و تواتر بوده است؟!

1 ابو حمزه انس بن مالک متوفّای در یکی از سال های 90/91/93 هجری قمری.

2 بُراء بن عازب انصاری متوفّای در یکی از سال های 71/72 .

3 جریربن عبداللّه بَجَلِّیّ متوفّای در یکی از سال های 51/54 .

4 زید بن اَرْقَم خَزْرَجِیّ متوفّای در یکی از سال های 66/68 .

5 عبدالرحمن بن مُدْلِج .

6 یزید بن ودیعه .

به حضور داد، هنگامی که ما حاضر شدیم دیدم لباس پوشیده و نشسته و در انتظار ما است ، آن جا ایستاده بود، تا ما را دید خطاب به قاضی القضاة نمود و گفت: یا ابا محمّد! از نماز فارغ نشده بودیم که خادم اعلام کرد، داخل شوید، همین که داخل شدیم دیدیم امیرالمؤمنین بر فراش خود قراردارد... تااین که اسحق گوید قاضی القضاة روی به ما نموده گفت: من بدین جهت به دنبال شماکس نفرستادم ، بلکه خواستم به شما اعلام کنم که همانا امیرالمؤمنین خواسته در مذهب و روش دینی خود با شما مناظره نماید، گفتم : اقدام فرمایند خدا او را موفّق دارد ، گفت: همانا امیرالمؤمنین عقیده دینی او را در مقابل خداوند بر این است که: علی بن ابی طالب علیه السلام بهترین خلفای الهی است بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سزاوارترین مردم است برای خلافت رسول خدا صلی الله علیه و آله .

اسحق گوید: رو به مأمون نموده گفتم : یا امیرالمؤمنین درمیان ما کسانی هستند که نسبت به آنچه که درباره علی علیه السلام فرمودید سابقه و معرفتی ندارند و حال آن که ما را برای مناظره دعوت فرموده اید؟ مأمون گفت: ای اسحق اکنون تو مختاری اگر بخواهی من از تو سؤال کنم سؤال می کنم و اگر بخواهی تو از من بپرسی حاضرم ، اسحق گوید: این اختیار را مغتنم شمرده و گفتم: یا امیرالمؤمنین من سؤال می کنم ، گفت: سؤال کن ، گفتم : این عقیده و گفتار امیرالمؤمنین (که علی بن ابی طالب علیه السلام افضل است بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سزاوارترین خلق است به خلافت بعد از پیغمبر صلی الله علیه و آله ) بر چه مبنی و دلیلی است ؟! مأمون گفت: ای اسحق، آیا مردم به چه چیز دارای افضلیت می شوند تا آن جا که گفته شود: فلان از فلان افضل است؟ گفتم: به وسیله کارهای خوب و پسندیده ، گفت : راست گفتی، اکنون به من خبرده از دونفر که یکی از آن دو در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن دیگری برتری و فضیلت یافته ، سپس آن دیگری (که مفضول واقع شده) بعد از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله عملی بنماید که از عمل آن شخص برتری یافته در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله بهتر و افضل باشد ، آیا در فضیلت به شخص اوّل می رسد؟ اسحق گوید: من سربزیر افکندم و ساکت ماندم ، مأمون گفت: نگوئی: که به او می رسد، زیرا من در زمان خودمان برای تو پیدا می کنم

ص: 48

کسی را که عمل هایش از جهاد و حجّ و روزه و نماز و صدقه از او هم بیشتر باشد ، گفتم: چنین است ، یا امیرالمؤمنین آن که در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله مفضول بوده، بعداز آن جناب در اثر عمل بهتر به آن که در عهد رسول خدا صلی الله علیه و آله فضیلت و برتری داشته هرگز نمی رسد و ملحق نمی شود .

مأمون گفت: ای اسحق آیا حدیث و داستان ولایت را به دست آورده ای ؟ گفتم : بلی ، گفت: بیان کن و روایت نما ، من هم حدیث ولایت را بیان داشتم مأمون گفت: آیا نه چنین است که این حدیث بر ذمه ابی بکر و عمر نسبت به علی چیزی را ایجاب می کند که بر ذمه علی نسبت به آن دو آن امر را ایجاب نمی نماید (یعنی آن ها را ملزم می کند که علی را مولای خود بدانند) گفتم: مردم می گویند که داستان غدیر به سبب زیدبن حارثه بوده برای جریانی که بین او و علی علیه السلام دست داده بود و او ولایت علی علیه السلام را در آن جریان انکار نمود .

لذا پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ، اَللّهُمَّ وَ الِ مَنْ والاهُ ، وَ عادِ مَنْ عاداهُ » ، مأمون گفت پیغمبر صلی الله علیه و آله این سخن را در کجا و چه موقع فرمود؟ مگر نه این است که در بازگشت از حجّة الوداع بوده ؟ گفتم: بلی، گفت : کشته شدن زیدبن حارثه قبل از غدیر وقوع یافته! چگونه رضایت دادی برای خود به قبول چنین شایعه بی اساس ؟ اکنون به من بگو: اگر پسری داشته باشی که به سن پانزده سال رسیده باشد و بگوید : مولای من ، مولای پسرعموی من است ، مردم این را بدانید ، در حالی که همه مردم این را می دانند و چیزی را که مردم انکار ندارند و نسبت به آن بی اطّلاع نیستند و این پسر در مقام تعریف و تأکید آن برآید آیا در نظر تو چگونه خواهد آمد، آیا ناپسند نیست ؟ گفتم : چرا ، گفت : ای اسحق آیا فرزند پانزده ساله خود را از چنین عملی منزّه می دانی ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله را از آن منزّه نمی شماری ؟ وای بر شما، فقهاء خود را به منزله معبود و پروردگار خود قرارندهید ! خدای متعال در کتاب خود (در مقام نکوهش یهود و نصاری) می فرماید: « اِتَخَذُوا اَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ اَرْبابا مِنْ

ص: 49

دُونِ اللّه ِ »(1) در حالی که آن ها نماز خود را برای آن ها نخواندند و روزه برای آن ها نگرفتند و از روی واقع آن ها را خدایان خود نمی دانستند ، فقط احبار و رهبان به آن ها امر می کردند و آن ها امرشان را گردن می نهادند.(2)

از روز مذکور بر آن جناب فرود آمد و گفت: یا محمّد صلی الله علیه و آله همانا خدای متعال به تو درودمی فرستدومی فرماید:«ای فرستاده خدا، ابلاغ کن آنچه را (که درباره علی علیه السلام ) از جانب پروردگارت به تو نازل شده و اگر این امر را اجراء ننمائی ، رسالت خود را انجام نداده ای ...» تا آخر آیه ، در این موقع پیشروان آن کاروان عظیم که تعداد آن ها یکصدهزار یا بیشتر بود نزدیک جُحْفَة رسیده بودند پیغمبر صلی الله علیه و آله امر فرمود آن ها را که از آن نقطه ای که پیشروی کرده اند برگردانند و آن ها را که عقب بودند در جای خود متوقّف سازند تا علی علیه السلام را در میان آن گروه آشکار سازد و آنچه را که خداوند متعال درباره او نازل فرموده به آن ها ابلاغ فرماید و (جبرئیل) آن جناب را آگاه ساخت، که خداوند او را (از کید بدخواهان) نگاهداری فرموده .

آنچه در بالا بدان اشعار نمودیم در نزد علمای امامیه مورد اتّفاق همگانی است ، ولی ما این جا در این مقام به احادیث اهل سنّت در این زمینه استدلال و احتجاج می نمائیم ، از جمله :

حافظ ابوجعفر محمّدبن جریر طبری متوفّای 310 (شرح حال او در جلد 1 ، صفحه 166 ترجمه الغدیر ذکر شده است) . به اسناد خود با بررسی «کتاب الولایه» درطریق حدیث غدیر از زیدبن اَرْقَم روایت نموده که: چون رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازگشت از حَجَّةُ الْوِداع به غدیرخمْ رسید ، هنگام ظهر بود و هوا در نهایت گرمی بود، به امر آن جناب خار و خاشاک آن محلّ را برطرف ساخته و نماز جماعت اعلام شد و ما همگی مجتمع شدیم سپس خطبه رسا انشاء فرمود، بعد از آن فرمود: همانا خداوند متعال این آیه را نازل فرموده است : « یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّه ُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ »(1) ، جبرئیل از طرف پروردگار به من امر نموده که در این محلّ (که گروه مسلمانان حضور دارند) بایستم و هر سفید و سیاهی را آگاه نمایم به این که: علیّ بن ابی طالب برادر من، وصیّ من ، خلیفه من و پیشوای

ص: 51

بعد از من است ، من از جبرئیل درخواست کردم که پروردگارم مرا از انجام این امر برکنار فرماید، زیرا می دانستم که افراد باتقوی کم و موذیان و ملامت کنندگان زیادند که مرا به پیوستگی زیاد با علی نکوهش می کنند و از توجّه زیاد من به علی به حدّی نگران و بدبین هستند که مرا اُذُن (گوش) نامیده اند و خدای متعال ضمن این آیه ، نکوهش و گفتار آنان رابه من خبرداد: « وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ وَ یَقُولُونَ هُوَ اُذُنٌ قُلْ اُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ »(1) و اگر بخواهم نام آن ها را ببرم و آن ها را معرّفی کنم، خواهم نمود ، ولی با پاره نکردن پرده آن ها به کرامت خود افزودم .

خدای متعال راضی نشد جز به ابلاغ این امر ، پس ای گروه مردم این را بدانید همانا خداوند او را (علی علیه السلام را) به عنوان وَلِیّ و امام بر شما نصب نمود و اطاعت امر او را بر همه واجب فرمود ، حکم او جاری و گفتار او روا و نافذ است و هرکس با او مخالفت نماید از رحمت خدا دور است و کسی که او را تصدیق نماید مشمول رحمت پروردگار است بشنوید و اطاعت کنید پس همانا : خدای مولای شما است و علی امام شما است و سپس امامت در فرزندان من از صُلْب او (علی علیه السلام ) برقرار است ، تا روز قیامت ، حلالی نیست ، مگر آنچه خدا و رسولش آن را حلال فرموده اند و حرامی نیست مگرآنچه خدا و رسولش آن را حرام نموده اند و علمی نیست مگر خدای متعال آن را در من احصاء (و به من موهبت فرموده) و من آن را نقل نمودم به علی. پس ، از او گمراه نشوید و از اوامر او استنکاف ننمائید ، زیرا او است که به سوی حقّ راهنمایی می کند و به حقّ عمل می نماید، خداوند توبه احدی را از آنان که او را انکار نمودند نمی پذیرد و او را نمی آمرزد ، بر خدا حتم است که چنین کند: او را جاویدان به عذاب دردناکی مبتلا کند پس او (علی علیه السلام ) افضل تمام مردم است بعد از من مادام که رزق بندگان نازل می شود و خلق جهان باقی هستند، آن کس که خلاف او را مرتکب شود از رحمت خدا دور است .

ص: 52

این گفتار من، از جبرئیل ، از خداوند است، پس هرکس نگران باشد و بیندیشد که برای فردای خود چه پیش فرستاده است ؟!

بفهمید محکم قرآن را (مطالب استوار و صریح آن را) و پیروی نکنید متشابه آن را (آیاتی که نیازمند به بیان و تفسیر و توضیح و تأویل است) و هرگز تفسیر درست نتواند کرد آن را مگر کسی که من دست او را گرفته ام و بازوی او را بلند نموده ام و به شما او را نشان می دهم: هرکس من مولای اویم، این علی مولای او است و موالات او از جانب خداوند است که آن را بر من نازل نموده است ، آگاه باشید ، به طور تحقیق وظیفه خود را اداء نمودم ، آگاه باشید امر حقّ را ابلاغ کردم ، آگاه باشید آنچه را مأمور بودم به شما شنوانیدم ، آگاه باشید آنچه نیازمند به توضیح بود ، توضیح نمودم ، امارت و فرماندهی مؤمنین بعد از من برای احدی جز او روا نیست سپس ، او را (علی علیه السلام ) به بالا بلند فرمود تا به حدّی که پای او مقابل زانوی پیغمبر صلی الله علیه و آله قرار گرفت و فرمود : ای گروه مردم، این برادر من و وصیّ من و فراگیرنده علم من است و جانشین من بر هرکس که به من ایمان آورده و بر تفسیر کتاب پروردگار من و در روایتی افزود : « اَللّهُمَّ وَ الِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَ الْعَنْ مَنْ اَنْکَرَهُ ، وَ اغْضِبْ عَلی مَنْ جَحَدَ حَقَّهُ » یعنی بارخدایا دوست بدار دوستان او را و دشمن بدار دشمنان او را و از رحمت خود دور دار منکرین او را و خشم فرما بر کسی که حقّ او را انکار نماید .

بارخدایا تو نازل فرمودی هنگام آشکار کردن این امر برای علی این آیه را : « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ » (بامامته) یعنی امروز کامل ساختم برای شما دین شما را ، به سبب امامت او، پس هر کس به پیشوائی او و آن ها (امامان) که از فرزندان من از صلب او هستند تا روز قیامت تن ندهد ، این گروه اعمالشان نابود می شود و آنان همیشه در آتش خواهندبود. هماناابلیس باعث بیرون شدن آدم علیه السلام (با این که برگزیده خدا بود) گردید، به سبب حسد، پس حسد نورزید که در نتیجه اعمال شما نابود شود! و قدم های ما بلغزد، درباره علی نازل شده است، سوره « وَالْعَصْرِ ، اِنَّ الاِْنْسانَ لَفی خُسْرٍ » .(1)

ص: 53

ای گروه مردم ! ایمان بیاورید به خدا و رسول او و به نوری که با او نازل شده ، پیش از آن که چهره هایی را دگرگون سازیم و آن ها را به پشت سر برگردانیم یا آن ها را لعنت کنیم همان طور که اصحاب سبت را لعنت نمودیم ، آن نور از خداوند در من است و سپس در علی علیه السلام و بعداز او درنسل او است تا قائم مهدی . ای گروه مردم ! به زودی بعد از من ، پیشوایانی خواهند بود که به سوی آتش دعوت می کنند (پیروان خود را مستحقّ عذاب الهی می نمایند) و روز قیامت کسی آن ها را یاری نمی کند و خداوند و من از آن ها بیزاریم ، آنان و یاران و پیروانشان در پست ترین درکات جهنّم خواهند بود و به زودی امر خلافت را بدون حقّ تبدیل به پادشاهی (و تسلّط خودخواهانه برخلق) خواهند نمود، پس در این هنگام است که خداوند به مجازات شما می پردازد ای گروه جنّ و انس و به سوی شما شراره های آتش و مس گداخته روان می سازد و در این هنگام دیگر روی نصرت نخواهید دید ... تا پایان حدیث.(1)

دنبال و پایان این گفتگو:

قُرْطُبِیّ در جلد 6 تفسیرش ، صفحه 242 درباره قول خدای تعالی: « یا اَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ » گوید: این، یک تأدیبی است برای پیغمبر صلی الله علیه و آله و تأدیبی است برای دانشمندان از امّت او به این که، چیزی از امر شریعت خدا را کتمان نکنند ، در حالی که خدای متعال می دانست که پیغمبر او چیزی از وحی الهی را کتمان نمی نماید.

ص: 54

و خاشاک زیر درخت برطرف شد و آن روز پنجشنبه بود ، سپس پیغمبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را طلبید و دو بازوی او را گرفت و بلند کرد تا به حدّی که مردم سفیدی زیربغل رسول خدارادیدند.سپس آن اجتماع متفرّق نشد مگر بعد از نزول این آیه: « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ » تا آخر آیه .

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : « اَللّه ُ اَکْبَرُ عَلی اِکْمالِ الدّینِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رِضَی الرَّبِ بِرِسالَتی وَ بِالْوِلایَةِ لِعَلَیٍّ مِنْ بَعْدی » سپس فرمود : « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ ، اَللّهُمَّ وَ الِ مَنْ والاهُ ، وَ عادِ مَنْ عاداهُ ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ » .

در این هنگام حسّان عرض کرد : یا رَسُولَ اللّه ِ اجازه فرما درباره علی علیه السلام اشعاری بگویم که شما آن ها را بشنوید ، فرمود : بگو به میمنت و برکت الهی ، پس حَسّان برخاست و گفت ای گروه بزرگان قریش من پیرو امر ولایت گفتار خود را به شهادت رسول خدا که در امر ولایت ممضی و مجری است اعلام می دارم ، سپس گفت :

یُنادیهِم یَوْمَ الْغَدیرِ نَبِیُّهُم بِخُمٍّ، فَأسْمَعْ بِالرَّسُولِ مُنادِیا

یَقُولُ فَمَن مَوْلاکُم وَ وَلِیُّّکُم فَقالُوا وَلَمْ یَبْدُوا هُناکَ التَّعامِیا

اِلهُک مَوْلانا وَ اَنتَ وَلِیُّنا وَ لَمْ تَرَمَنّا فِی الْوِلایَةِ عاصِیا

فَقالَ لَهُ قُمْ یا عَلِیُّ فَاِنَّنی رَضیتُکَ مِنْ بَعْدی اِماما وَ هادِیا

فَمَن کُنْتُ مَوْلاهُ ، فَهذا وَلِیُّهُ فَکُونُوا لَهُ اَنصارَ صِدْقٍ مُوالِیا

هُناکَ دَعا اللّهُمَّ وَ الِ وَلِیَّهُ وَ کَنْ لِلَّذی عادا عَلِیّا مُعادِیا(1)

ص: 56

2 اخطب خطباء، خوارزمی، متوفای568 در «مناقب» ، صفحه 80 گوید: خبرداد ما را، سیّدالحُفّاظ، ابومنصور شهردار بن شیرویه بن شهردار دیلمی،در ضمن آنچه که از همدان به من نوشت گفت نقل کرده مراابوالفتح عبدوس بن عبداللّه بن عبدوس همدانی (به وسیله کتابت) گفت خبرداد مرا عبداللّه بن اسحاق بَغَوِیّ،ازحسن بن علیل غَنَوِیّ ، از محمّد بن عبدالرحمن زراع،ازقیس بن حفص،ازعلی بن حسن عبدی،ازابی هارون عبدی،ازابی سعید خُدْرِیّ، که گفت: روزی که پیغمبر صلی الله علیه و آله مردم را در غدیر خمّ طلبید ، حسب الامرآن جناب خار و خاشاک زیر درخت برطرف شدو آن روز پنجشنبه بود، سپس مردم را دعوت به سوی علی علیه السلام کردو بازوی او (علی علیه السلام )راگرفت و بلند نمود تابه حدّی که مردم زیر بغل های پیغمبر صلی الله علیه و آله رادیدند تا این که این آیه نازل شد: « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ ... » الایة ، تا پایان حدیث طبق الفاظی که به طریق ابی نعیم اصفهانی مذکور افتاد .

کنیم همه را از تو پذیرفتیم و قبول کردیم و تو به این ها اکتفا ننمودی تا این که بازوی پسر عمّت را گرفتی و بلند نمودی و اورا بر ما برتری دادی و گفتی: « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ »، آیا این امر از طرف تواست یا از جانب خداوند ؟! رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود : قسم به خداوندی که معبودی جز او نیست این امر از جانب خداوند است. نامبرده پس از شنیدن این سخن رو به طرف شتر خود روان شد در حالی که می گفت : بارخدایا ! اگر آنچه محمّد می گوید راست و حقّ است بر ما سنگی از آسمان ببار و یا عذابی دردناک به ما برسان ، هنوز به شتر خود نرسیده بود که سنگی از فراز بر سر او آمد و از دبر او خارج شد و او را کشت و خدای تعالی این آیه را نازل فرمود : « سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ... » تا آخر .

2 ابوبکر نقّاش موصلی بغدادی (که در سال 351 درگذشته و شرح حال او در جلد 1 الغدیر ، صفحه 172 ذکر شده است) در تفسیر خود «شِفاءُ الصُّدُور» حدیث ابوعبید مذکور را روایت نموده با این تفاوت که نام شخص مزبور را به جای جابربن نضر : حارث بن نعمان فِهری ذکر نموده است .

3 شیخ برهان الدین علی حلبی، شافعی ، متوفّای 1044 در جلد 3 (اَلسّیرَةُ الحَلَبِیَّة) صفحه 302 این داستان را چنین ذکر کرده :

چون این گفتاررسول خدا صلی الله علیه و آله : «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌ مَوْلاهُ» درشهرهاواقطار مختلفه شایع و منتشر و به حَرْث بن نُعْمان فِهْرِیّ رسید، به مدینه آمد و شتر خود را در مسجد خوابانید و داخل شد در حالی که پیغمبر صلی الله علیه و آله نشسته بود و اصحاب او در پیرامونش بودند ، آمد تا مقابل پیغمبر صلی الله علیه و آله زانو به زمین زد و گفت : یا محمّد ... تا آخر داستان .

خدا و ابراز خشوع به درگاه احدیّت اجراء می گردد و سیره نیکی و بخشش و بذل وجوه خیریّه و توجّه به حال بی نوایان و مستمندان و توسعه به زندگی خانواده ها و عائله ها و پوشیدن لباس های نو و زیبا با آرایش، پیروی و مورد عمل قرارگیرد و در نتیجه اجراء این تشریفات و تظاهرات درمیان مردم است که توجّه عموم طبقات به طرف یک وضع نوین و منظره جالب معطوف شده و این وضع بی خبران را وامی دارد به تفحّص و پرسش علل و موجبات آن و منجر می شود به تجسّس از روایت آن و دانایان به بیان روایات متواتره مشتمل بر این امر خطیر پرداخته و گویندگان و سرایندگان به ایراد خطابه و انشاء قصاید و منظومات می پردازند و بدین وسائل رشته روایت غدیرخم و اسناد آن به یکدیگر متّصل و پیوسته گشته و درمیان هر قوم و گروه و در هر عصر و زمان این خبر تکرار و این داستان به زبان ها جاری و طرق متصله آن در اذهان محفوظ و پایدار می گردد.

آنچه از این کیفیّت برای اهل تحقیق آشکار می شود دو امر است ، یکی این که عید غدیر خم فقط اختصاص به گروه شیعه ندارد هرچند که این گروه نسبت به این امر علاقه خاصّی ابراز می نمایند، ولی درعین حال دیگران هم از سایر فرق مسلمین در این عید با شیعه شرکت می نمایند ، بیرونی در «اَلاْآثارُ الْباقِیَةُ فِی الْقُرُونِ الْخالِیَةِ» صفحه 334 این روز را از جمله اعیادی ذکر نموده که مورد توجه و اعتناء اهل اسلام است و در «مَطالِبُ السَّئُول» تألیف ابن طلحه شافعی در صفحه 53 چنین مذکور است : روز غدیرخمّ را امیرالمؤمنین علیه السلام در شعر خود یادکرده و این روز عید گشته برای این که روزی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن جناب را به این جایگاه ارجمند (ولایت) منصوب نموده و او را بدین جهت بر جمیع خلق برتری بخشیده و در صفحه 56 گوید: هر معنایی که ممکن است لفظ مولی دلالت بر آن داشته باشد نسبت به شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله همان معنی را برای علی علیه السلام قرارداده و این مرتبه ای است عالی و جایگاهی است رفیع و مقامی است شامخ که آن جناب را بدان مخصوص نموده و به همین جهت این روز، روز عید و هنگام سرور و شادمانی و موسم انبساط و مسرّت دوستان او گشته ... انتهی .

ص: 59

امر دوم : این است که سابقه این عید امتداد داشته و پیوسته در اعصار و قرون گذشته چنین بوده تا دوران عهد پیغمبر صلی الله علیه و آله و آغاز پیدایش این فضیلت و عید ، روز غدیر بوده است. در حَجَّةُ الْوِداعِ پس از آن که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله جایگاه استوار و ثابت خلافت کبری را آشکار و مرکز امارت خود را از وجهه دینی و دنیوی به آن گروه عظیم از پیروان خود ابراز فرمود و مبنای رفیع دین مقدّسش را معیّن داشت ، در نتیجه روز مزبور عالی ترین اشتهار را به دست آورد تا به حدّی که هرکس با اسلام و معالم اسلام وابسته و معتقد بود از موقعیت آن روز قرین مسرّت گردید، چه مسرّتی از این بالاتر که در چنین روزی مرکز شریعت و سرچشمه ریزش و فیضان انوار تابان احکام دین معلوم و مشهودگشته و دیگرامیال و اهواء این و آن این پایگاه استوار را زایل و منقلب نمی کند و جهل و ابهامی وجود ندارد که این امر صریح را در گودال پست اوهام پنهان نماید ، چه روزی بزرگ تر از این روز است ؟ در حالتی که سنن و آداب شریعت در این روز آشکار گشته و شاهراه سعادت نمایانده شده و تکمیل دین و اتمام نعمت در آن صورت گرفته و قرآن کریم آن را تأیید و پشتیبانی نموده .

زمانی که پادشاهان صوری بر سریر سلطنت تکیه می زنند ملّت آن روز را روز شادی و مسرّت و عید می گیرند و به افتخار آن چراغان می کنند، محافل جشن تشکیل می دهند و گروه گروه در آن مجامع و محافل مجتمع شده و خطباء و ادباء به ایراد خطابه و سرودن مدایح و قصائد می پردازند و خوان های نعمت می گسترانند چنان که این سیره و عادت در هر قوم و ملّتی معمول است ، بنابراین قاعده روزی که سلطنت اسلامی ولایت عظمای دین تحقّق یافته به نام شخصیّتی که پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله به وحی الهی او را با تصریح و تأکید به آن مقام منصوب فرموده سزاوارتر است که چنین روزی عید گرفته شود و مجلّل ترین مظاهر جشن و سرور در آن نمایان گردد و به اعتبار این که چنین روزی از اعیاد دینی است شایسته و روا است که مضافا بر

ص: 60

اجراء مراسم شادی و مسرّت اموری نیز که موجب قرب به درگاه حضرت باری است از روزه و نماز و دعا و غیره مورد عمل قرارگیرد . و برای تأمین همین منظور و اموری که ذکر شد، رسول خدا صلی الله علیه و آله امر فرمود: حاضرین در آن مجمع را از امّت خود که از جمله آن ها شیخین (ابوبکر و عمر) بودند و دیگر بزرگان قریش و وجوه انصار(1) و همچنین زوجات خود را که بر امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شوند و او را به این منصب عالی و حظّه وافری که به سبب عهده دار شدن مقام ولایت کبری و اریکه امر و نهی در دین خدا احراز نموده تهنیت و شادباش گویند .

زیدبن ارقم گفت : در این هنگام مردم روبه طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله شتافتند در حالی که همه می گفتند: « سَمِعْنا وَ اَطَعْنا عَلی اَمْرِاللّه ِ وَ رَسُولِهِ بِقُلُوبِنا » یعنی: شنیدیم و بر امر خدا و رسولش از صمیم قلب فرمانبرداریم و اوّل کسانی که دست خود را به عنوان اطاعت و بیعت به پیغمبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام رسانیدند، ابی بکر و عمر و عثمان وطلحه وزبیربودندباباقی مهاجرین و انصارو سایرمردم تاهنگامی که نمازظهر و عصر در یک وقت خوانده شد و این جریان امتداد یافت تا نماز مغرب و عشاء نیز در یک وقت خوانده شد و تا سه روز امر دست دادن و بیعت پیوسته ادامه داشت .

و خصوص داستان تهنیت شیخین را تعداد بسیاری از پیشوایان حدیث و تفسیر و تاریخ اهل سنّت که عدّه آنان قابل توجّه است روایت نموده اند، چه آن ها که این داستان را به طور مُرْسَل(1) تردیدناپذیر روایت نموده اند و چه آن ها که آن را به مسانید صحیح(2) و رجال ثقه و مورد اعتماد روایت نموده اند که سلسله ناقلین منتهی می شود به تعدادی از صحابه مانند ابن عباس و ابی هُرَیْرَة و بُراء بن عازِب و زیدبن اَرْقَم.

و ازجمله پیشوایان حدیث و تفسیرکه داستان مزبور را روایت کرده اند عبارتند از :

1 امام و پیشوای حنبلیان ، احمد بن حنبل متوفای 241 در جلد 4 مسند خود در صفحه 281 از عُفّان ، از حَمّاد بن سَلْمَة، از علیّ بن زید، از عَدِیّ بن ثابت ، از بُراء بن عازِب روایت نموده که گفت: ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم . تا پایان روایتی که به لفظ مذکور از طریق ابن ابی شیبه ذکر شد، با این فرق که در روایت مزبور در آغاز اعلام ولایت کلمه اَللّهُمَّ (بارخدایا) ذکر نشده است .

2 قاضی ابوبکر باقِلاّنِیّ بغدادی ، متوفای 403 (شرح حال وی در جلد 1

ص: 62

ترجمه الغدیر ، صفحه 177 ذکر شده است) داستان مزبور را در کتاب خود «التمهید فی اصول الدین» صفحه 171 با دقّت در سند روایت نموده است .

3 فخرالدین رازی شافعی ، متوفّای 606 داستان تهنیت را در تفسیر کبیر خود جلد 3 ، صفحه 636 روایت نموده است .

4 جلال الدین سیوطی متوفّای 911 داستان تهنیت رادر «جمع الجوامع» به طوری که در کنزالعُمّال جلد 6 ، صفحه 397 مذکور است به نقل از حافظ ابن ابی شیبه در صفحه 181 ذکر نموده .

* مفاد حدیث غدیر

پس از آنچه در مباحث این کتاب شرح و بیان شد امید است که دیگر زمینه و راهی برای شکّ و تردید در صدور حدیث غدیرخمّ از مصدر مقدّس نبوی باقی نمانده باشد و امّا دلالت آن بر امامت مولای ما امیرالمؤمنین علیه السلام اگر هرچیز در خور شک و تردید باشد شکّی نداریم در این که لفظ (مَوْلی) خواه برحسب وضع لغوی ، صریح در معنای مقصود ما باشد و خواه به واسطه مشترک بودن آن بین معانی بسیار و متعدد ، مفاد آن مجمل باشد و خواه از قرائن تعیین کننده معنای امامت که منظور ما است عاری و برهنه باشد و خواه چنین قرائنی را در برداشته باشد، در هر صورت این لفظ در این مقام جز به همین معنی به معنای دیگر دلالت نخواهد داشت زیرا آنان که در آن اجتماع عظیم (روز غدیر خم) این لفظ را شنیده و درک نموده و یا پس از زمانی این خبر مهمّ به آن ها رسیده از کسانی که به نظر و سخن آن ها در لغت استدلال می شود (و نظر آن ها حجّیت دارد) همه، همین معنی را از این لفظ فهمیده اند بدون این که در میان آن ها منع و انکاری دیده شود ؟ و درک و فهم همین معنی پیوسته بعد از آن هادرمیان شعراورجال ادب جریان داشته تاعصرحاضرماوهمین(وحدت تشخیص) برهانی است قاطع در معنای مقصود و در طلیعه این گروه های پی درپی شخص مولی امیرالمؤمنین علیه السلام است ، آن جا که در پاسخ نامه معاویه ابیاتی انشاء و مرقوم داشته که در محل خود خواهید شنید و این بیت در آن منصوص است .

وَ اَوْجَبَ لی وَلایَتَهُ عَلَیْکُمْ رَسُولُ اللّه ِ یَوْمَ غَدیرِ خُمٍّ(1)

ص: 63

و از جمله آنان حَسّان بن ثابت است که در سرزمین خمّ و روز معهود شخصا حضور داشته و از رسول خدا صلی الله علیه و آله رخصت خواست که داستان حدیث و امر ولایت را به نظم درآورد و از جمله ابیات او این بیت است:

فَقالَ لَهُ قُمْ یا عَلِیُّ فَاِنَّنی رَضیتُکَ مِنْ بَعْدی اِماما وَ هادِیا(1)

و گروهی از نوابغ دانشمندان که عارف به رموز علم و عربیت بوده اند با التزام به موارد لغت و آگاهی به وضع الفاظ و تقید به موازین صحیح در ترکیب کلام و شعر از آن دسته پیروی نموده اند مانند : دِعْبَل خُزاعِیّ و حمّانِیّ کوفیّ و امیر ابوفَراس و عَلَمُ الْهُدی : مرتضی و سید شریف : رضی و حسین بن حَجّاج و ابن رومی و کَشاجِم و صَنَوْبَرِیّ و مُفَجِّع و صاحب بن عِباد ، ناشی ء صغیر و تَنُوخِیّ ، زاهی ، ابوالعلاء سروی ، جوهری ، ابن عَلَویّه ، ابن حَمّاد و ابن طباطبا ، ابی الفَرَج ، مهیار ، وصولی نیلی ، فَنْجْکِرْدِیّ و غیر از آن ها از بزرگان ادب و استادان لغت ، که آثار آن ها با گذشت روزگاران پیوسته نقل و ثبت گشته تا عصر و زمان ما و برای هیچ سخندان و اهل فنّ روا و ممکن نیست که به خطای همه آن ها در تشخیص حکم کند، چه تمامی آنان خود سرچشمه لغات و مرجع اصلی امّت در ادب می باشند .

و در این زمینه افراد و دسته هایی از مردم بوده اند که از آن لفظ (مولی و ولیّ) این معنی را فهمیده اند و آن هااگرچه با شعر بدان اِشعار نکرده اند ، ولی در سخنان صریح خود آن را آشکار ساخته اند و یا از مضمون خطابشان این معنی آشکار گشته

ص: 64

و از جمله آنان شیخین (ابوبکر و عمر) هستند ، هنگامی که به منظور تهنیت و بیعت به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمدند در حالی که می گفتند: « اَمْسَیْتَ یَا بْنَ اَبی طالِبٍ مَوْلی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ » نمی دانم کدام یک از معانی مولی که تطبیق آن بر مولای ما امکان داشته قبل از آن روز وجود نداشته تا تازه شناخته شود و شیخین بیایند و برای خاطر آن او را تهنیت گویند و تصریح نمایند که در آن روز موسوم و موصوف به آن گردید؟! آیاآن معانی عبارت از نصرت و محبّت است که علی علیه السلام از روزی که از سینه ایمان شیر خورده و با برادر و پسر عم برگزیده خود نشو و نما کرده پیوسته متّصف به آن ها بوده ؟! یا معانی دیگر مولی که نمی توان آن ها را در این مقام بخصوص منظور و مراد دانست ؟! نه به خدا قسم نه این و نه آن هیچ یک نبود جز همان معنائی که همه حاضرین آن را فهمیده بودند یعنی اولویّت علی علیه السلام به آن دو نفر و به جمیع مسلمین از خودشان و بر همین معنی و مبنی با او بیعت کردند و او را تهنیت گفتند .

و از جمله آنان (که همین معنی را از ولایت برداشت نموده اند) گروهی هستند که بر امیرالمؤمنین علیه السلام در میدان وسیع کوفه وارد شدند در حالی که عرض می کردند : « اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا مَوْلانا » امام علیه السلام برای واقف ساختن سایر شنوندگان و حاضرین بر معنی درست، از آن ها توضیح خواست و فرمود: من چگونه مولای شما هستم در حالی که شما گروهی از عرب هستید ؟! آنان در جواب آن حضرت عرض کردند: ما از رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیرخم شنیدیم که می فرمود: « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌ مَوْلاهُ »(1) خواننده گرامی خود می داند: آن مولویّت که در نظر عرب (عربی که هرگز در برابر هرکس خاضع نمی شود) مورد اهمیّت و دارای عظمت است تنها ، محبّت یا نصرت و یاسایرمعانی عرفی مولی نبوده . بلکه این مولویّت همان ریاست کبری و

ص: 65

سروری است که تحمّل آن برای آنان سخت و دشوار بوده مگر موجبی برای خضوع و گردن نهادن آن ها در قبال آن معنی دست دهد و معنای مزبور همان است که در حضور آن جمعیّت امیرالمؤمنین علیه السلام به طور استفهام توضیح خواست و آن ها را ملزم ساخت که در جواب آن حضرت عرض نمودند که از نصّ و تصریح رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را فهمیده اند و درک نموده اند .

درک و فهم این معنی حتّی بر زنان پرده نشین پوشیده نبوده چنان که در صفحه 79 ، جلد دوّم ترجمه الغدیر از زمخشری در ربیع الابرار نقل شده است که بانو دارمیه حُجُونِیَّة که معاویه از سبب دوستی او نسبت به امیرالمؤمنین علیه السلام و کینه او نسبت به خودش پرسش نمود؟ آن بانو استدلال به اموری نمود ، از جمله به این امر که : رسول خدا صلی الله علیه و آله سمت ولایت را برای امیرالمؤمنین علیه السلام در روز غدیر خمّ برقرار فرمود و کینه خود را نسبت به او (معاویه) به این علّت اعلام نمود که او (معاویه) با کسی جنگ کرده که بر امر خلافت از او (معاویه) اولی بوده و آن مقامی را که در خور آن نبوده طلب نموده و معاویه بر او در این مورد انکاری ننمود !!

با این حالات و کیفیّات آیا معنای دیگری برای مولی جز آنچه ما می گوئیم و جز معنایی که خود آن جناب فهم و درک کرده یا آنان که از صحابه برای او شهادت و گواهی دادند و آنان که برای پنهان داشتن فضیلت او کتمان شهادت کردند تا مبتلای بلای افتضاح آور شدند یا آنان که با او طریق منازعت پیمودند تا دهن هایشان به واسطه آن شهادت بسته شد، فهمیدند معقول و متصوّر است ؟ و گرنه در برابر معارضه و منازعه امر خلافت در معنی حبّ و نصرت چه گواهی برای آن جناب بود و حال آن که این دو معنی شامل سایر مسلمین هم بود و اختصاص به آن جناب نداشت مگر بنابر تعریفی که به زودی ذکر آن را خواهیم نمود و آن همان معنی اولویّت است که مطلوب ما است .

و آن ها که بر موارد استدلال و احتجاج بین افراد اُمّت و اجتماعات آنان یا به احتجاجاتی که در خلال کتب بسیار از قدیم ترین ازمنه تا عصر حاضر تألیف و

ص: 66

تصنیف گردیده بررسی و وقوف یافته اند به خوبی می دانند که اهل لسان از حدیث غدیرخُم جز همان معنی اولویّت که در اثبات امامت مطلقه بدان استدلال می شود معنی دیگری نفهمیده اند که عبارتست از همان الویّت از هر فرد نسبت به جان و مال او در امر دین و دنیایش ، همان اولویّت که برای رسول خدا صلی الله علیه و آله و جانشینان منصوص او بعد از او مسلّم و ثابت است .

بلاغت جدا می بود در حالی که آن جناب افصح بلغا و بلیغ ترین کسانی است که به زبان عربی دهن گشوده است، پس جز اذعان و اعتراف به ارتباط اجزاء کلام آن حضرت با متّحد دانستن معنی در مقدمه و ذی المقدمه راهی نیست و حقّ هم در هر کلامی که از وحی الهی سرچشمه گرفته جزآن نیست .

و مزید بر توضیح و بیان مطلب برای شما (خوانند گرامی) شرحی است که در تذکره سبط ابن جوزی در صفحه 20 مذکور است ، نامبرده بعد از تعداد ده معنی برای مولی و تصریح به این که معنای دهم مولی (اَوْلی) است ، چنین گوید: و مراد از (مولی) در حدیث (غدیر) طاعت مخصوص است ، پس معنای دهم (که: اولی است) متعیّن است و معنای حدیث چنین می شود : هرکس من اولی به او هستم از خودش ، پس علی علیه السلام اولی به او است و حافظ ابوالفرج یحیی بن سعیدثقفی اصفهانی در کتاب خود مسمّی به «مَرَجُ الْبَحْرَیْن» به این مطلب تصریح نموده ، چه او این حدیث را به اسناد خود به استادانش روایت نموده و در روایت مزبور چنین گفته : پس رسول خدا صلی الله علیه و آله دست علی علیه السلام را گرفت و فرمود: «مَنْ کُنْتُ وَلِیُّهُ وَ اَوْلی بِهِ مِنْ نَفْسِهِ ، فَعَلِیٌّ وَلِیُّهُ » یعنی هرکس ، من ولیّ اویم و اولی (سزاوارتر) به او هستم از خودش ، پس علی علیه السلام ولیّ او است . پس دانسته شد که تمام معانی بازگشت به معنای دهم (اَوْلی بِالشَّیْ ء) دارد و گفتاررسول خدا صلی الله علیه و آله نیز: « أَلَسْتُ أَوْلی بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ» نیز دلالت بر همین معنی دارد و این (حدیث) نصّ صریح است در اثبات امامت او (علی علیه السلام ) و پذیرش طاعت او ... .

قرینه دوم : دنباله حدیث است، که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: « اَلّلهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ » در جمله از طرق حدیث بر فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله این جمله ها نیز افزوده شده : « وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ » یا جمله هائی که متضمن همین معانی است و با ذکر گروه های راویان که قبلاً ذکر نمودیم دیگر موجبی برای تطویل به اعاده ذکر آن ها نیست و ضمن کلمات رسیده پیرامون سند حدیث (در صفحات 214 تا 234 ترجمه الغدیر) گذشت این که صحیح دانستن عدّه بسیاری از علماء ، حدیث

ص: 68

(غدیر) را مبتنی برمبنای مجموع حدیث با دنباله آن « اَلّلهُمَّ وَالِ مَنْ والاهُ ... » و با این کیفیّت برای اهل تحقیق و بحث امکان خواهد داشت که ذیل حدیث مزبور را قرینه مدّعی بداند به دلایل و وجوهی که جز با معنای اولویّت اولویّتی که ملازم با سمت امامت باشد سازگار نخواهد بود .

از جمله وجوه و دلائل مزبور آن که :

1 در آن زمان که پیغمبر صلی الله علیه و آله نسبت به موهبت خدای سبحان به وصیّ او دائر به احراز مقام شامخ ریاست عامّه بر تمامی امّت اسلامی و امامت مطلقه او بعد از خودش قیام و این امر مهم را اعلام فرمود آن جناب برحسب اوضاع و احوال بالطبع می دانست که تمامیّت این امر نیازمند به هواداران بسیار و یاران با اقتدار است تا بدان وسیله متصدّیان امور ولایات و عمّال در قبال این امر گردن نهند ، از طرفی آن حضرت مطّلع بود که در میان آن گروه کسانی هستند که بر علی علیه السلام رشک می بردند چنان که در قرآن بدان اشعار شده(1) و نیز اشخاصی هستند که با آن جناب دشمنی می ورزند و در دسته اهل نفاق افرادی هستند که برمبنای خون های جاهلیّت دشمنی با او را در دل های خود نگاهداشته اند و بعد از آن جناب بر مبنای حرص و آز آن ها که فکر سروری و ریاست و افزایش بهره های مادّی در مغز خود می پرورانند حوادث ناگواری رخ خواهد داد و جنب و جوش هایی به کار خواهد افتاد، و علی علیه السلام هم به حکم حقّ خواهی و عدالت، آرزوها و اطماع آن ها را اجابت نخواهد کرد و آن ها را جهت بی تجربگی و بی کفایتی لایق و سزاوار مقام هائی که چشم طمع بدان دوخته اند

ص: 69

نخواهد دانست، ناچار آن ها هم بر سر مخالفت و رزمجوئی با او رفته و اوضاع را آشفته خواهند نمود، کما این که به طور اجمال پیش گوئی و اخبار فرمود با این جمله از فرمایش خود « اَنْ تُؤْمِّرُوا عَلِیّا وَ لا اَراکُمْ فاعِلینَ تَجِدُوهُ هادِیا مَهْدِیّا » یعنی اگر علی را به فرماندهی خلافت بپذیرید در حالتی که نمی بینم که این کار را بکنید ، خواهید یافت او را راهنمائی با بصیرت و مطّلع (به صفحه 36 و 37 ، جلد 1 ترجمه الغدیر مراجعه نمائید) در نتیجه توجّه به این کیفیّات و امور، آن جناب (بعد از ابلاغ ولایت علی علیه السلام ) شروع فرمود به دعا کردن به آن ها که پیرو و دوست و یاور اویند و نفرین به آن ها که بر سر دشمنی و اعراض از اویند تا بدین وسیله امر خلافت برای او تمامیّت یابد و مردم بدانند که پیروی و دوستی علی علیه السلام موجب رضای پروردگار و دشمنی بااو باعث خشم و سخط پروردگاراست، تابدین وسیله به سوی حقّ و اهل حقّ بگرایند و چنین دعائی آن هم به لفظ عمومی نخواهدبودمگردرباره کسی که شأن و مقامی چنین دارا باشد و لذا افراد اهل ایمان که خدای متعال دوستی متقابل را بر آن ها واجب فرموده، نظیراین سخن ودعا درباره آن ها نقل نشده چه آن که منافرت و بی مهری هایی که در آن ها یافت می شود جزئیاتی است که به این پایه از اهمیّت نمی رسد. این چنین دعایی درباره کسی خواهد بود که در امر دین ، حکم ستون و پایه را داشته باشد و در اسلام شخصیّت و مقام او نمایان باشد و بر امّت اسلامی امامت و سروری داشته باشد که ضعف و عدم پیشرفت او درآن مقام باعث ناتوانی حقّ و گسیختن رشته اسلام گردد.

2 مناسب ترین مقصود رسول اکرم صلی الله علیه و آله از این دعا که سخنان خود را با آن پایان داده (و ناچار جمله های دعا مرتبط با جمله های قبل از آن است) این است که آن جناب در مقام بیان تکلیف بر حاضرین بوده که عبارت باشد از وجوب طاعت (فرمانبرداری امّت در قبال علی علیه السلام ) و وجوب موالات که در نتیجه ترغیب مردم است در آن دعا به فرمانبرداری و گردن نهادن در قبال او و تهدید است از تمرّد و سرپیچی از اوامر او، و این معنی فقط در صورتی است که مَوْلیً به معنای اَوْلیً باشد به خلاف این که بگوئیم مراد پیغمبر صلی الله علیه و آله از (مولی) محب و ناصر بوده که در این صورت از سخنان

ص: 70

پیغمبر صلی الله علیه و آله جز این به دست نمی آمد که: علی علیه السلام محبّ و دوستدار کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را دوست بدارد یا یار و مددکار کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله یار او باشد و در این صورت مناسب این بود که دعا اختصاص به او (علی علیه السلام ) داشته باشد در موقعی که او قیام به محبّت یا نصرت پیغمبر صلی الله علیه و آله بنماید، نه این که شامل عامه ملّت شود اگر قیام و اقدام به موالات او نمایند و نفرین به عامه آنان باشد اگر قیام به دشمنی با او بنمایند ، مگر این که (فرض نمائیم) غرض آن جناب تأکید موجبات پیوستگی مراسم دوستانه بین او و امّت بوده وقتی که دانستند او (علی علیه السلام ) دوست می دارد و یاری می کند هر فردی از آن ها را در هر حال و هر زمان. کما این که آنجناب چنین است و در این صورت و در نتیجه پیغمبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را از خود خلیفه قرار می دهد تا وظیفه محبّت و نصرت را انجام دهد و با این تعیین برای امّت وسیله نجات از هر مهلکه و خلاص از هر ترس و احتفاظ از هر پستی فراهم گردد چنان که بین سلاطین و رعایا و امراء و مأموران ترتیب بدان جاری است .

چون محبت و نصرت در وجود نازنین پیغمبر صلی الله علیه و آله بر این مبنا و صفت است ناچار در آن کسی هم که قدم به جای قدم آن جناب می گذارد باید بر همین منوال و خصوصیّت باشد والاّ سیاق کلام مختل و ارتباط سخن گسیخته می شود ، در نتیجه با این تقریب وتوضیح پس ازمماشات با آن هاکه مولی را به معنای محبّ وناصر گرفته اند بازمعنی مولی با معنای امامت یکی است و همان مفاد اَوْلی را می رساند . و برای حدیث (غدیر)ازحفاظ علماء درطرق گوناگون الفاظ و کلماتی است که متّصل به حدیث مزبور روایت شده که جز با معنایی که مقصود ما است از کلمه مولی استخراج نمی شود .

قرینه سوم این گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله است در دنباله لفظ حدیث : « اَللّه ُ اَکْبَرُ عَلی اِکْمالِ الدّینِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَةِ وَ رَضِی الرَّبِّ بِرِسالَتی وَ اَلْوَلایَةِ لِعَلِیِ بْنِ اَبیطالِبٍ(1)» و

ص: 71

در لفظ شیخ الاسلام حموینی: « اَللّه ُ اَکْبَرُ تَمامُ نُبُوَّتی وَ تَمامُ دینِ اللّه ِ بِوِلایَةِ عَلِیٍّ بَعْدی»(1) آیا شما (خواننده گرامی) چه معنایی را در ردیف رسالت در نظر می گیرید ؟ که به سبب آن دین تکمیل شود و نعمت تمام شود و خدا بدان خشنود گردد ؟ غیر از امامتی که تمامیّت امر رسالت و تکمیل نشر آن و استحکام پایه های آن بسته به آن است ؟ بنابراین کسی که این وظیفه مقدّس و مهمّ را برعهده دارد (بالطبع) اولی (سزاوارترین) مردم است به آن ها از خودشان .

قرینه چهارم : فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله است بعد از بیان ولایت : « فَلْیُبَلِّغِ الشّاهِدُ الْغایِبَ » یعنی آن ها که حضور دارند مراتب را به غائبین ابلاغ نمایند .

آیا این گونه تأکید پیغمبر صلی الله علیه و آله دایر بر اینکه حاضرین به غائبین ابلاغ نمایند گمان می کنید نسبت به موالات و محبت و نصرت بوده که به موجب کتاب و سنّت هر فردی آن را می دانسته که بایستی در میان افراد مسلمین برقرار باشد ؟ گمان ندارم هیچ کوته نظر و ضعیف الرأی چنین گمانی بنماید و در برابر این همه تشریفات و اهتمام و تأکید موضوع مورد نظر پیغمبر اسلام را یک امر ساده عمومی تصور کند و بدون شک و تردید شما (خواننده فکور) تشخیص خواهید داد که مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله از این امر مؤکّد نبوده است مگر موضوع مهمی که تا آن هنگام فرصت ابلاغ آن نبوده و طوائف و قبایل مختلفه که در آن جمع حضور نداشته اند اطلاعی از آن نداشته اند و این امر مهم نیست مگر همان امامت که کمال دین و تمام نعمت و خشنودی پروردگار بسته به آن می باشد و گروهی که حضور داشته از سخنان پیغمبر صلی الله علیه و آله جز این امر مهم چیز دیگری درک و فهم نکرده اند و رسول گرامی صلی الله علیه و آله لفظ دیگری که در آن مجمع بزرگ درخود تبلیغ باشد بر لفظ (مولی) اختیار نفرمود و با این همه اهمیّت که به نحوه تبلیغ خود داد از معانی مَوْلی

ص: 72

جز اَوْلی اراده نفرموده است .

قرینه پنجم قول رسول خدا صلی الله علیه و آله است بعد از ابلاغ ولایت : « اَلّلهُمَّ اَنْتَ شَهیدٌ عَلَیْهِمْ اَنّی قَدْ بَلَّغْتُ وَ نَصَحْتُ » یعنی : بار خدایا تو بر اینها گواهی که من ابلاغ نمودم و خیر و صلاح آن ها را به ایشان گفتم ، گواه گرفتن بر امّت به ابلاغ و نصیحت مستلزم این است که موضوع تبلیغ پیغمبر صلی الله علیه و آله در آن روز امر جدیدی باشد که قبل از آن روز آن امر را ابلاغ نفرموده بوده ، مضافا بر اینکه در بقیه معانی عمومی مولی بین افراد مسلمین از قبیل دوستی و یاری نیازی برای گواه گرفتن بر امّت درباره علی بخصوص درخور تصوّر نیست مگر بر مبنی و حدّی که بیان نمودیم .

قرینه ششم در اسنادهای بسیار زیاد ، از موضوع روز غدیر به لفظ نصب تعبیر شده .

در صفحه 105 جلد 1 ترجمه الغدیر از قول عمربن خطاب ذکر شد که : (نَصَبَ رَسُولُ اللّه ِ عَلِیّا عَلَما ) رسول خدا صلی الله علیه و آله علی را بطور نمایان منصوب داشت. در صفحه 11 جلد 1 ترجمه الغدیر (در مناشده علی علیه السلام در عهد خلافت عثمان) مذکور شد : « فَاَمَرَ اللّهُ نَبِیَّهُ ... و اَنْ یَنْصِبَنی لِلنّاسِ بِغَدیرِخُمٍّ » و مأمور گشت (پیغمبر صلی الله علیه و آله ) که مرا در غدیر خم برای مردم به ولایت منصوب فرماید ... .

این لفظ (نصب) ما را آگاه می سازد با ایجاد مرتبه برای امام علیه السلام در آن روز (غدیر خم) که قبل از آن روز چنین مرتبه ای برای آن جناب شناخته نشده و این مرتبه غیر از محبت و نصرت است که نزد همه معلوم بوده و برای هر فردی از افراد مسلمین ثابت بوده و استفاده معنای خاصّ (اولویّت) از کلمه نصب بر مبنای شایع بودن استعمال آن در برقراری حکومت ها و تثبیت ولایات قابل تردید نیست چه ، (مثلاً) گفته می شود : پادشاه ، زید را بر فلان منطقه و ولایت به عنوان والی نصب کرد و در چنین موردی (از کلمه نصب) نمی توان احتمال داد که : او را به عنوان رعیّت بودن یا محبّ ، یا ناصر ، یا محبوب ، یا منصور نصب نمود همانند و مساوی با آن معنی که به افراد مجتمع که زیر سیطره و امر آن پادشاهند شامل است .

ص: 73

مضافا بر اینکه این لفظ (نصب) در طرق متعدده حدیث مقرون به لفظ ولایت ذکر شده و یا در دنبال آن تصریح شده که : نصب او برای مردم یا برای امّت صورت گرفته و با این خصوصیات خواهید دانست که مرتبه ثابت شده برای او همان حاکمیّت مطلقه است بر همه امّت و این همان معنای امامت است که ملازم با اولویّتی است که مُدّعی و معتقد ما است در معنی مَوْلی .

قرینه هفتم گیراشدن نفرین مولای ما امیرالمؤمنین علیه السلام است درباره آنهایی که شهادت خود را به حدیث غدیر کتمان کردند در روز مناشده روز رَحْبَه و روز رکبان و در نتیجه دچار نابینایی و برص شدند و یا دچار سوء عاقبت (ارتداد بعد از اسلام) و یا آفت و بدبختی دیگری گردیدند . در حالتی که آن ها از افرادی بودند که در غدیر خم (در روز معهود) حاضر بوده اند .

آیا هیچ سخندان و اهل تحقیقی روا می بیند که احتمال داده شود ، به اینکه وقوع این بلیّه ها و بدبختی ها بر آن قوم و سخت گیری امام به نفرین کردن بر آن ها برای کتمان آن ها نسبت به معنای محبت و نصرتی باشد که در میان تمام افراد دینی شمول و عمومیّت دارد ؟ در صورت روابودن چنین امری لازم می آمد که نفرین امام شامل بسیاری از مسلمین شود که میان خود دشمنی وزد و خورد و کشتار نمودند تا ریشه این دو صفت (محبت و نصرت) را کندند تا چه رسد به آنان که ثبوت و برقراری آن دو صفت را میان خود کتمان نمودند همه دچار عواقب شوم نامبرده بشوند ، ولی شخص واقع بین و کنجکاو داغ ننگ و عار را می بیند که بر آن ها زده شده و نفرین بر آن ها رسیده که این نبأ عظیم را کتمان نمودند ، همان نبأ عظیمی که این مولای بزرگوار صلوات اللّه علیه بدان مخصوص گشته و آن نیست مگر همان معنایی که نصوص بسیار بر آن توافق کرده و قرائن متراکمه زیاد آن را نمایان ساخته که عبارتست از امامت و اولویّت آن جناب بر آن ها از خود آن ها .

و گذشته از این مرحله ، کتمان شهادت آن ها نسبت به یک امری عادی که در آن جناب و غیر او بطور علی السّویّه وجودداشته باشد نمی تواند باشد ، بلکه لازم است

ص: 74

که این کتمان نسبت به فضیلتی باشدکه اختصاص به شخص آن جناب دارد ، که گویی بر آن ها گوارا نبود که امام بدان امر ممتاز و مخصوص باشد و لذا کتمان نمودند لیکن نفرین آن حضرت آنان را به وسیله آشکار نمودن حقّ رسوا و مفتضح نمود و نشانه زشت و آشکار این کتمان بر جبهه ها و چشم ها و پهلوهای آنان باقی ماند تا زنده بودند و بعد از آن ها هم اوراق تاریخ و کتب، آن آثار را در خود ثبت کرد که دهان به دهان بگردد و تا پایان عمر جهان زبان زد جهانیان باشد .

قرینه هشتم حافظ ابن سمّان به طوری که در جلد 2 «الرِّیاضُ النَّضْرَة» صفحه 170 و «ذخایر العُقْبی» تألیف مُحِبّ الدین طَبَرِیّ صفحه 68 و «وسیلة المَآل» تألیف شیخ احمد بن باکَثیر مکّی و مناقب خوارزمی صفحه 97 و «صواعق» صفحه 107 مذکور است ، از حافظ دارقُطْنِیّ از عمر روایت نموده که : دوتن از صحرانشینان که با هم خصومت و نزاع داشتند نزد عمر آمدند ، عمر به علی علیه السلام گفت: بین این دونفر حکم کن ، یکی از آن دو گفت : این ، قضاوت خواهد کرد بین ما ؟ (از روی استخفاف و تحقیر) ، در این هنگام عمر از جا جست و گریبان آن مرد را گرفت و گفت : وای بر تو ! می دانی این کیست ؟ این ، مولای من و مولای هر مؤمن است و هرکس که این شخص مولای او نباشد او مؤمن نیست .

است به من از خودم ، امری (میل و اراده ای) برای من با وجود ذات مقدّس او نیست ، و من مولای مؤمنین هستم ، به آن ها از خودشان اولی (سزاوارتر) می باشم و با وجود من امر (اراده و میلی) برای آن ها نیست و هرکس که من مولای اویم، به او از خودش اولی هستم ، امر (میل و اراده) برای او با وجودمن نیست، علی مولای اواست ، به او از خودش اولی (سزاوارتر) است برای او امری (میل و اراده) نیست با وجود او .

راغب در جلد 7 محاضراتش در صفحه 213 ذکر نموده که ابن عباس گفت: شبی با عمر به راهی می رفتم و عمر بر قاطری و من بر اسبی سوار بودیم، در این موقع (عمر) آیه ای را قرائت کرد که در آن از علی بن ابی طالب علیه السلام یاد شده ، سپس گفت: سوگند به خدا ای اولاد عبدالمطلّب ، به طور تحقیق علی درمیان شما اولی (سزاوارتر) به این امر (خلافت) بود از من و ابی بکر . ابن عباس گوید: من با خود گفتم: خدا مرا رها نکند اگر دست از او بدارم ، پس به او گفتم: یا امیرالمؤمنین آیا تو چنین سخنی را می گوئی؟ در حالی که تو و رفیقت برجستید و امر خلافت را از ما سلب نمودید، نه سایر مردم ! عمر گفت: دور شوید ( یا از این سخن خودداری کنید) ای اولاد عبدالمطلب: همانا شما یاران عمربن خطّاب هستید، (ابن عبّاس گوید) پس از این سخن او، من خود را به عقب افکندم و او زمانی اندک جلو افتاد سپس (چون تعلّل مرا در طی راه احساس نمود) مرا (با تعرّض و نکوهش امر به همراهی در روش نمود) گفت: راه بیا از راه وامانی و گفت: سخن خود را بر من تکرار کن، گفتم: مطلبی را یادآورشدی و من پاسخ آن را رد نمودم و اگر تو سکوت می کردی ، ما نیز ساکت بودیم.

عمر گفت : به خدا قسم ما نکردیم آنچه را که کردیم از روی عداوت ولیکن ما او را کوچک شمردیم و ترسیدیم که عرب به سبب کشتارهایی که (در غزوات) از آن ها کرده به خلافت او تن ندهند و با او هم داستان و متّحد نشوند ، (ابن عباس گوید) خواستم (در پاسخ او) بگویم: رسول خدا صلی الله علیه و آله او را اعزام می نمود (به قبائل عرب و میدان های جنگ) و او بزرگان و رؤسای آن ها را درهم می شکست و زبون می ساخت و پیغمبر صلی الله علیه و آله در آن مأموریت ها علی را کوچک نمی شمرد ، مع الوصف تو و رفیقت

ص: 76

(ابوبکر) او را کوچک می شمارید؟ سپس عمر گفت: شد آنچه شد ، در عین حال تو چگونه می بینی ؟ به خدا قسم ، ما در هیچ امری بدون او (علی علیه السلام ) تصمیم نمی گیریم و هیچ کاری بدون اذن او انجام نمی دهیم .

گوید: علماء در ترتیب و (چگونگی) تحقق و حصول آن برای کسی که امر خلافت به او ارجاع شده اختلاف نموده اند نظر بعض از آنان این است که خلافت به نصّ (تصریح به مقام ذی صلاحیّت) است و دلیل اینان در این مسئله قول خدا تعالی است : « قُلْ لِلْمُخَلَّفینَ مِنَ الاَْعْرابِ سَتُدْعَوْنَ اِلی قَوْمٍ اُوٍلی بَأْسٍ شَدیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ اَوْ یُسْلِمُونَ ، فَاِنْ تُطیعُوا یُؤْتِکُمُ اللّه ُ اَجْرا حَسَنا وَ اِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبُکُمْ عَذابا اَلیما »(1)

و به تحقیق آن ها را (مسلمین را) ابوبکر بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله دعوت به طاعت نمود و آن ها دعوت او را اجابت نمودند و بعض از مفسرین در (تفسیر) قول خدای تعالی: « وَ اِذْ اَسَرَّ النَّبِیُّ اِلی بَعْضِ اَزْواجِهِ حَدیثا ... » راجع به لفظ حدیث (درآیه) چنین گفته یعنی همانا پدر تو، او است خلیفه بعد از من ای حمیراء و زنی (به رسول خدا صلی الله علیه و آله ) گفت: هنگامی که تو را از دست دادیم، به که رجوع نمائیم ؟ پیغمبر صلی الله علیه و آله اشاره به ابی بکر نمود و (از جمله اموری که به منزله نص خلافت ابی بکر دانسته اند): این که او (ابوبکر) در حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله (به جماعت) امامت نمود و امامت (جماعت) تکیه گاه دین است .

(دنباله سخن غزالی است) این بود اجمالی از آنچه قائلین به نصوص بدان تعلّق (و استناد) نموده اند و سپس تأویل نموده گویند: اگر علی علیه السلام اولین (شخص) خلفاء

ص: 78

می بود، موجبات فنا و نیستی را برای آن ها (امّت) جلب و فراهم می ساخت و در نتیجه پیروزی در فتوحات و منقبت ها نصیب آن ها نمی شد و ملامت و منقصتی نخواهد بود دراین که او (علی علیه السلام ) چهارمین خلیفه باشد، کما این که آخرین پیغمبران بودن رسول خدا صلی الله علیه و آله ملامت و منقصتی ندارد و آن ها که از این طریقه عدول نموده اند چنین پنداشته اند که : این (مبنی) و آنچه بدان تعلّق (استناد) یافته فاسد است و تأویل مزبور هم سرد (و بی اساس) است !! و از گمان و دلخواه شما صادر گشته و به طور تحقیق در خلافت و احکام میراث صورت گرفته مانند داود و زکریّا و سلیمان ویحیی و این دسته گویندبرای زن های(پیغمبر صلی الله علیه و آله ) یک هشتم خلافت بوده ، پس به این عقیده استناد کرده اند و این (نظر) باطل است ، زیرا اگر (خلافت) میراث می بود، هرآینه عباس (عموی پیغمبر صلی الله علیه و آله ) سزاوارتر بود.

لکن ، چهره برهان نمایان گشت و گروه های (علماء حدیث و تفسیر) اجماع نمودند بر متن حدیث (غدیر) از خطبه رسول خدا صلی الله علیه و آله در روز غدیر خُم به اتفاق همگان که آن جناب فرمود : « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِیٌّ مَوْلاهُ » پس (از این سخن پیغمبر صلی الله علیه و آله ) عمر گفت : «بَخٍّ بَخٍّ یا اَبَالْحَسَنِ ، لَقَدْ اَصْبَحْتَ مَوْلایَ وَ مَوْلی کُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ » پس این (سخن عمر) گردن نهادن به امر و رضایت و تأیید است . سپس هوای نفسانی به علت شیفتگی به ریاست غلبه کرد و عشق و علاقه به دست گرفتن استوانه خلافت و بلندکردن پرچم های بزرگ (فرماندهی) و حرکت بیرق ها توأم به چکاک سلاح ها و صف آرائی های سپاه ها و درهم پیوستن سوارها و فتح نمودن بلاد و ممالک ، آنان را با جام پر از آرزو سیراب نمود ، در نتیجه بازگشت به خلاف و سرکشی نخست نمودند و (امر پیغمبر صلی الله علیه و آله را) پشت سرافکندند و به بهای کمی آن را فروختند و چه داد و ستد بدی بود که کردند و چه بد بود آنچه خریدند .

4 شیخ احمد عجیلی شافعی ، در « ذخیرة المَآل شرح عقد جواهر اللاِآل فی فضائل الاْآل » بعد از ذکر حدیث غدیر و داستان حارث بن نُعْمان فِهْرِیّ گوید : و این از نیرومندترین دلایل است بر اینکه علی رضی اللّه عنه اولی (سزاوارتر) است به امامت و خلافت و صداقت و نصرت و پیروی نمودن از او به اعتبار احوال و اوقات و خصوص و عموم و ... .

پایان برگزیده جلد دوم کتاب ترجمه الغدیر

ص: 79

شروع جلد سوم کتاب ترجمه الغدیر

و پیامبرخدا ، در روز غدیر خم ، به امر خدا ، ولایتم را بر شما واجب نمود.(1) پس وای بر آن که در روز بازپسین به ملاقات خدا رسد، در حالی که به من ظلم نموده باشد .

این اشعار را امیر مؤمنان در جواب نامه معاویه نگاشتند : نامه معاویه چنین بود :

من دارای فضائلی هستم ، پدرم در جاهلیّت بزرگ و آقا بود ، دراسلام به پادشاهی رسیدم . خویشاوند پیامبر و دائی مؤمنین و نویسنده وحی الهی هستم .

امیر المؤمنین بعد از خواندن نامه فرمود :

آیا پسر هند جگرخوار به این فضائل بر من برتری می جوید ؟ بعد به جوانی که نزدیکشان بود فرمودند بنویس : مُحَمَّدُنِ النَّبِیُّ اَخی وَ صِنْوِی ، تا آخر اشعار که ترجمه اش گذشت.

4 شیخ محمد حبیب اللّه شنقیطی مالکی ، تمامی قصیده را در صفحه 36 (کفایة الطالب) نقل نموده و آن را از جمله روایاتی می شمرد که مورد اطمینان است و استنادش را به علی (علیه السلام) صحیح می داند .

و این خبر بسیار بزرگ و با عظمتی است .

اِنَّ ما قالَهُ النَّبیُّ عَلَی الاُمَّةِ

آنچه را که پیامبر به امّت گفته است

حَتْمٌ ما فیهِ قالٌ وَ قیلٌ

حتمی و مسلم است و گفتگویی در آن نیست .

این اشعار را صحابی بزرگوار رئیس قبیله خزرج قیس بن سعد بن عُبادَة در جنگ صفین در پیشگاه امیرالمؤمنین سروده است .

او از صحابه بزرگ و از اشراف عرب به حساب می آمد و جزء رؤسا و سیاستمداران ، جنگ آوران سخاوتمندان ، سخنرانان ، زهاد و دانشمندان شمرده می شدوازپایه های اصلی دین واستوانه های مذهب است.

نامبرده در زمان زندگی رسول خدا به منزله رئیس پلیس در دستگاه فرماندهی بود که وظایف و مأموریت های شهری را انجام داده و عهده دار اجراء دستورات امنیتی و انتظامی در شهر مدینه بود.(1)

3 قصیده عَمْرُو بْنُ عاص در تأیید غدیر (2)

عمر و بن عاص قصیده ای در 66 بیت سروده است که از شاهکارهای زبان عربی به شمار می رود، این قصیده به نام قصیده جُلْجُلِیَّة معروف است.(2)

ص: 83

نمودم به نامردی آموختم جمله را

ستم پیشه گان را برانگیختم به حیدر خدنگ جفا ریختم

که تا جمله از حیله و مکر من نهفتند رخ را ز نور ز من

فراموش کردی که با اشعری(1) چسان حیله کردم گه داوری

به نرمی چسان دادمش من فریب که با خلع حیدر شدی بی رقیب

پس از ناامیدی برآمد مراد زمام خلافت به دستت فتاد

بپوشاندمت جامه سروری چو در دست اهریمن انگشتری

ببردم تو را بر فراز سریر بیفتاد از کار، شمشیر و تیر

اگرچه ترا آن مقام بلند نبد در خور ای پست نا ارجمند

تو من را نمایاندم اندر جهان زمن نامور گشتی و قهرمان

گران است بر من که نشناختی مرا، ای جگرخوار زاده دنی

اگر من نبودم هوادار تو وزیر و مشیر و نگهدار تو

نبودت بر این جایگه هیچ راه نبودی تو فرمانروا هیچگاه

اگر من نبودم ، تو همچون زنان پس پرده در خانه بودی نهان

نمودیم از جهل یاری تو را ایا زاده هند شوم دغا

ببردیمت اندر فراز از نشیب ز پستی بماندیم خود بی نصیب

بناحقّ تو را بر شه سرفراز مقدّم نمودیم از حرص و آز

شهی کز پیمبر به امر اله شد او بر همه سرور و دادخواه

چه بسیار درباره اش مصطفی سفارش به امت نمود از وفا

وصایای پیغمبر پاکدین به شأن علی آن ولیّ امین

شنیدیم بسیار در هر مقام که تصریح فرمود او را به نام

به روز غدیر آن شه انبیا به منبر برآمد چو بدر سما

ص: 85

به امر خداوندگار عزیز به بانگ رسا آن شه باتمیز

در آندم که کف بر کفش داشت جفت برجملگی این دُر نغز سفت

که آیا نیم من سزاوار تر ز جان شما بر شما سربسر ؟

بگفتند آری تو اولی ز ما به ز ما هستی ای سرور و رهنما

در آندم نمود آن شه ملک دین علی را امیر همه مؤمنین

بفرمود من کنت مولاه را که جمله شناسند آن شاه را

پس آنگه برآورد دست دعا به درگاه بی چون و گفت : ای خدا

هر آن کس که او را بود دوستدار و را دوست باش و را دستیار

هر آن کس به کینش ببندد میان ورا باش دشمن به هردو جهان

سپس گفت: با عترت پاک من مبادا که باشید پیمان شکن !

هر آن کس که از عترتم شد جدا دگر با منش نیست راه بقا

چو استاد تو دید این ماجرا دگر نگسلد رشته مرتضی

به تحسین برآمد ز اعجاب و گفت علی راکه: به به تورا نیست جفت

مراد همه ! خلق را رهبری تو مولائی و بر همه سروری

خلاصه در آن مجمع باشکوه پیمبر بفرمود با آن گروه :

که پاس علی را بدارید هان علی شد امیر همه مؤمنان

معاویه! با این اساس متین که برپانمود آن نبی امین

بباید نمائیم خود اعتراف که جمله گرفتیم راه گزاف

نمودیم خود را دراین جور وکین گرفتار در اسفل سافلین

به درگاه حقّ جملگی شرمسار اسیر عذاب و گرفتار نار

نه جبران شرمندگی ها شود نه وز خون عثمان نجاتی بود

علی آن عزیز خدای ودود بود خصم ما جمله یوم الورود

ز حقّ دور و درجورخود سوختیم زهی زشت نامی که اندوختیم

حساب من و تو به دست علی است بلی روز محشر محاسب علی است

ص: 86

چه عذری است ما را به روز جزا در آن دم که افتد ز رخ پرده ها

پس ای وای بر تو در آن روز سخت سپس بر من مجرم تیره بخت

ایا زاده هند بد باختی! سرانجام خود را تبه ساختی

تو عهدی که با من نمودی چه شد ؟ وفائی نکردی تو بر عهد خود

به کامی که بگرفتی از این جهان که ناچیز و ناپایدار است آن

مزایای بسیار دادی ز دست زیان کردی و گشتی از هیچ مست

من از خلق غافل نگشتم دمی نمودم بسی مکر و نامردمی

که تا شد میسر ترا ملک و جاه رسیدی به این مسند و تکیه گاه

وگرنه تو اندر صف کارزار بدی در کمین تا نمائی شکار

فراموش کردی که لیل هریر به صفین درآن وحشت بی نظیر

بخوابیدی و چون شتر مرغ زار تَغَوُّظ نمودی به خود بی قرار

در آن دم که آن یکه تاز دلیر براند از میان آن سپاه شریر

چو شیری دمان خشمگین حمله ور تو از ترس با خاطری پرشرر

ز من چاره می خواستی و مفرّ ز چنگال حیدر شه حیّه در

ببستی در آن دم تو عهد و قرار تفو برتو و عهدت ای نابکار

که چون شاهد ملکت آمد ببر مسخر شدت مملکت سربسر

مرا نیمی از آنچه عاید شود ببخشائی از جنس و نوع و عدد

بر این سیره من حیله ها ساختم به تدبیر این امر پرداختم

نمودم عیان عورتم بی درنگ بدادم تن اندر چنین عار و ننگ

شه اولیا از حیا رخ بتافت دل بی قرار تو آرام یافت

پس از آن همه ترس و لرز شدید تو را طالع عزّ و مکنت دمید

چو بر اوج عزّت شدی مستقر تو را عهد و پیمان برفت از نظر

به اغیار دادی عطای زیاد ولی یار خود را ببردی زیاد

بدادی به عبدالملک مصر را نمودی در این کار بر من جفا

ص: 87

بهر حال اکنون که مصر از منست به وصلش دلم راحت و ایمن است

تو را گر به مصر است چشم امید ز بام تو مرغ تمنّا پرید

وگرنه کنم آنچه ناکردنی است بگویم هرآنچه که ناگفتنی است

برانگیزم از مصر خیل و سپاه کنم روزگار ترا بس تباه

دل خلق بر تو دگرگون کنم حجاب غرور از میان برکنم

کنم خلق را آگه از حال تو برآرم زبن نخل آمال تو

عیان سازم این نکته نغز را برون آرم از پوست این مغز را

که از منصب امرة المؤمنین تو دوری تو را نیست حقی چنین

خلافت کجا و تو اندر کجا! چه نسبت بود بین ارض و سماء

معاویه آن عنصر جاهلی نباشد قرین با علیّ ولیّ

خلاصه ، معاویه این را بدان نباشی تو از مکر من در امان

مپندارکاکنون شدی کامیاب دگر نیست باعمروعاصت حساب

منم اشتر پیش آهنگ تو به گردن مرا هست آن زنگ تو

چو جنبد سرم زنگ آرد صدا ازین زنگ سنگت شود برملا

پس از آن که این ابیات به سمع معاویه رسید ، دیگر متعرض او نشد !!

نموده که این تکّه از قصیده را به خط ابی زکریا، یحیی بن علی خطیب تبریزی(1) (در گذشته 502 ه. ق) یافته است .

و اسحاقی در صفحه 41 لطائف اخبارالدول گوید معاویه نامه ای به این مضمون به عمرو پسر عاص نوشت :

نامه هائی مکرر مبنی بر مطالعه خراج مصر به تو نوشتم و تو در جواب آن کوتاهی کرده و امتناع ورزیدی . اکنون برای آخرین بار می نویسم که بدون هیچ تأخیری فورا خراج مصر را ارسال نما و السلام . عمرو پسر عاص درجوابش قصیده جُلْجُلِیَّه را فرستاد .

شروع جلد چهارم کتاب ترجمه الغدیر

حقّش را از یاد بردند و به وی با آن که بر همه آن ها سرور بود، بی آن که اندک گناهی کرده باشد ، ستم کردند.

هان!بیزارم ازروزگاری که درآن بیمناک وبه فرمانبری وفرمانبرداری ازشما، ناچارم .

خدا گرسنه دارد ، آن که را شما سیرش کردید و سیر کناد آن را که به ستم شما گرسنه ماند و بی پرده نخستین مَردِ مَردُمتان (= معاویه) و خلیع (ولید بن عبدالملک) رالعنت کناد،چه،اینها به جای سیاستمدار دلخواه هاشمی نسبی،برمردم حکومت کردند که اوبرای امّت وجودی بابرکت وبهاری شکوفابود. درنبردگاه ها، شیری شکست ناپذیر و در به راه راست آوردن مردم ، پرتوان بود. امور امت را به پا می داشت و از آنان می فرمود و خشک سالی ها را برای همیشه به فراوانی نعمت می سپرد .

در صحاح و مسانید خود آورده اند و عدّه فراوان دیگری که سخن و اندیشه آنان قابل توجّه است ، بی آن که به اسناد این حدیث غمزه زنند یا در متن آن توقفی کنند، با فروتنی پذیرای آن گردیده اند و همه مورّخان اسلامی با دیده قبول به آن نگریسته و به ارسال مسلّم آن را در صفحات تاریخ آورده اند . به صورت منظوم نیز به رشته شعر و نظم کشیده شده است .

و اینک لفظ حدیث :

«طبری» در صفحه 216 جلد 2 تاریخش از ابن حمید روایت کرده است که گفت: سلمه ، برای ما حدیث کرد و گفت: محمّدبن اسحاق از عبدالغفّاربن قاسم از منهال بن عمرو، از عبداللّه بن حارث بن نَوْفل بن حارث بن عبدالمطلب ، از عبداللّه بن عباس و او از علی بن ابی طالب برای من حدیث کرد و گفت: علی فرمود: چون آیه و «اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الاَْقْرَبینَ» برپیغمبرخدا صلی الله علیه و آله نازل گردید، رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا فراخواند و فرمود: ای علی ! همانا خداوند مرا به ترساندن خویشاوندان نزدیک خویش فرمان داده است و من از این کار نگران بودم چه می دانستم که هرگاه چنین پیشنهادی به آن ها بکنم، ناراحتی می بینم پس خاموش نشستم تا جبرئیل فرود آمد و گفت : ای محمّد ! اگر آنچه مأموری ، نکنی پروردگارت عذابت خواهدکرد. پس ای علی به اندازه صاعی خوراک تهیه کن و پای گوسفندی در آن بنه و قدحی از شیر برای ما لبریز کن و سپس فرزندان عبدالمطلب را گردآور تا با آن ها گفتگو کنم و آنچه مأمورم به ایشان برسانم ، من فرمان پیغمبر را به جا آوردم و آن ها را فراخواندم در آن روز چهل تن یکی بیشتر یا کمتر فراهم آمدندکه در میانشان عموهای پیغمبر: ابوطالب و حمزه و عباس و ابولهب نیز بودند .

چون جمع شدند پیغمبر فرمود : خوراکی را که ساخته بودم ، بیاورم چون آوردم و بر زمین نهادم رسول خدا قطعه ای گوشت از آن تناول فرمود و گفت : بخورید ، بسم اللّه و آن گروه چنان خوردند که دیگر به خوراکی نیاز نداشتند و من جز جای دست آنان را نمی دیدم و سوگند به خدائی که جان علی در دست اوست آن خوراک به قدری کم بود ، که اگر یکی از آنان می خورد، چیزی برای دیگران نمی ماند. سپس

ص: 92

پیغمبر فرمود: آن ها را نوشیدنی بده ، قدح شیری آوردم و همگان نوشیدند تا سیر شدند و به خدا قسم آن شیر به قدری کم بود که اگریکی از آنان می آشامید ، باز برای دیگری نمی ماند پس چون رسول خدا صلی الله علیه و آله خواست ، با آن ها گفتگو کند: ابولهب شروع به سخن کرد و گفت : صاحبتان به جادوکردنتان پیشی گرفت ، آن ها پراکنده شدند و رسول خدا با آن ها سخن نگفت . فردای آن روز نیز پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود : یاعلی ! این مرد (= ابولهب) به گفتاری که شنیدی بر من سبقت جست و آن گروه پیش از آن که من به گفتگو پردازم ، پراکنده شدند . دوباره برای ما خوراکی مانند طعام قبلی فراهم کن و آن ها را به پیشگاه ما حاضر آور.

علی فرمود: چنین کردم و آن ها را جمع آوردم ، پس پیغمبر خوراک خواست و من به نزد آن ها بردم و پیغمبر آن چه دیروز کرده بود، آن روز نیز انجام داد و آن ها خوراک را خوردند چنان که به چیز دیگری احتیاج پیدا نکردند . سپس فرمود: سیرابشان کن ، من آن جام شیر را آوردم و آشامیدندتاسیرآب شدند، سپس پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله به گفتگو پرداخت و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب ! همانا من جوانی را در عرب نمی شناسم که برای خاندان خویش برترازآن چه برای شما آورده ام، آورده باشد.

من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام و خدای تعالی امر کرده است که شما را به سوی او بخوانم ، پس کدامتان مرا بر این کار یاری می کند تا برادر و وصیّ و خلیفه من در میان شما باشد .

علی فرمود: آنان از قبول سخن پیغمبر خودداری کردند و من با آن که از آن ها کم سال تر بودم و حتی در میان کم سالان کسی چشمش از چشمان من پرآب و شکمش برآمده تر و ساق هایش نازک تر نبود ، گفتم : ای پیغمبر خدا ! من وزیر تو در این کارم . او بن گردنم را گرفت و فرمود : این برادر و وصیّ و خلیفه من در میان شما است سخنش را بشنوید و او را اطاعت کنید

قوم خنده کنان برخاستند و به ابی طالب گفتند :

محمّد ترا امر می کند که سخن فرزندت را بشنوی و از او اطاعت کنی .

ص: 93

این حدیث را به همین لفظ متکلم معتزلی بغدادی ، «ابوجعفر اسکافی» متوفّی به سال 240 ه ق در کتاب «نقض العثمانیه»(1). خود آورده و گفته است: این حدیث در خبر صحیح آمده است و «ابن اثیر» در «الکامل» جلد 2 صفحه 24 و جرجی زیدان مورخ نیز در صفحه 31 جلد 1 « تاریخ تمدّن اسلامی» و استاد محمّد حسین هیکل در صفحه 104 «حیاة محمّد» ، چاپ اوّل این حدیث را آورده اند .

که در کتب آثار و احادیث و سخنان در پیرامون این آیه شریفه می توان یافت و ما را مجال گسترش سخن در این باره نیست و به برخی از آن بسنده می کنیم :

1 احمد در «المناقب» و ابن منذر و ابن ابی حاتم و طبرانی و ابن مردویه و واحدی و ثَعْلَبِیّ و ابو نعیم و بَغَوِیّ در تفسیرش و ابن مغازلی در «المناقب» به اساتید خود از ابن عباس آورده اند که چون این آیه نازل شد ، گفتند: ای رسول خدا! این خویشانی که مودّت آنان بر ما واجب شده است کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندانشان .

2 جابر بن عبداللّه گفت : عربی به خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت : یا محمّد اسلام را بر من عرضه کن، فرمود: شهادت بده که خدائی جز خداوند یگانه که یکتا و بی شریک است ، نیست و نیز محمّد بنده و رسول اوست ، عرب گفت: آیا پاداشی هم می خواهی فرمود: خویشان من ، گفت : بیا تا با تو بیعت کنم . چه هرکس ترا و خاندانت را دوست ندارد ، بر او لعنت خدا باد و پیغمبر صلی الله علیه و آله گفت: آمین .

2 رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود همانا این «علی» نخستین کسی است که به من ایمان آورد و اوّلین کسی خواهد بود که در روز رستاخیز با من مصافحه می کند و اوست صدّیق اکبر و این است فاروق این امت که حق را از باطل جدا می کند و این است یعسوب مؤمنان. «طبرانی» این روایت را از «سلمان» و «ابی ذر» و «بیهقی» و «عدنی» از «حذیفه» و «هیثمی» در جلد 9 صفحه 102 مجمع و «حافظ گنجی» در صفحه 79 کفایه این روایت را از طریق «حافط عساکر» آورده اند و در پایان حدیث چنین آمده که پیغمبر فرمود: و او است باب «مدینه علم» من که از جانب آن وارد می شوند و او است خلیفه من پس از من «متّقی هندی» این روایت را با عبارت اوّل در صفحه 665 کتاب «اِکمال کَنْزُالعُمّال» آورده است .

3 «ابن عباس و ابی ذر» گفته اند : از پیغمبر صلی الله علیه و آله شنیدیم که به علی فرمود: « اَنْتَ الصِّدیقُ الاَْکْبَرُ وَ اَنْتَ الْفارُوقُ الَّذی یَفْرُقُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْباطِلِ » تویی صِدّیق اکبر و تویی فارُوق که حق را از باطل جدا می کند .

«محب الدین» در صفحه 155 «ریاض» روایت را آورده و گفته است: و در روایتی چنین است که فرمود و اَنْتَ یَعْسُوبُ الدّینِ(1) . حاکمی و قرشی نیز در صفحه 35 شمسُ الاخبار این خبر را آورده و افزوده اند که فرمود وَ اَنْتَ یَعْسُوبُ الْمُؤْمِنینَ شیخ الاسلام حموئی در باب 24 (الفرائد) آورده و ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه صفحه 257 روایت را از قول «ابی رافع» یاد کرده و عبارتش این است : ابو رافع گفت برای خداحافظی به خدمت ابی ذرّ آمدم چون خواستم از نزد او بیرون آیم به من و جمع همراهانم گفت: به زودی فتنه ای پدید می آید ، از خداوند بترسید و بر شما باد که از بزرگ مردی چون علی بن ابی طالب پیروی کنید چه من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که به او می فرمود : تو نخستین کسی هستی که به من ایمان آوردی و در رستاخیز اوّلین کسی خواهی بود که با من مصافحه می کنی و تویی صِدّیق اکبر و

ص: 96

تویی فاروقی که حقّ و باطل را از هم جدا می کند و تویی یعسوب مؤمنان و ثروت یعسوب کافران است و تویی برادر و وزیر من و بهترین کسی که پس از من می ماند و پیمان مرا نگه می دارد . قاضی ایجی در صفحه 276 ، جلد 3 المواقف و صفوری در صفحه 25 ، جلد 2 ، نُزْهَةُ الْمَجالِس این روایت را آورده اند .

4 پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود : در شب معراج ، پروردگارم به من گفت: ای محمّد چه کسی را به خلافت خود بر امّت ، گمارده ای گفتم پروردگارا تو داناتری ، گفت: ای محمّد من ترا به رسالت برگزیدم و برای خویش انتخابت کردم ، تو پیغمبر من و برگزیده من از میان آفریدگان منی و پس (از تو) آن صدّیق اکبر و آن پاک و پاکیزه نهادی است که او را از سرشت تو آفریدم و وی را وزیر تو ساختم و پدر دو سبط پاک و پاک نهاد تو، آن دو سرور جوانان اهل بهشت قراردادم و همسر او بهترین زنان جهان است تو ، درختی و علی شاخه و فاطمه برگ و حسن و حسین بار آن درخت اند . آن دو را از سرشت علیّین آفریدم و شیعه شما را از (طینت) شما ساختم، چه اگر گردن های آنان را به شمشیر بزنند، بر مهرشان نسبت به شما می افزایند ، گفتم: پروردگارا صدیق اکبر کیست؟ فرمود : برادرت علی بن ابی طالب است . قرشی در صفحه 32 شمس الاخبار ، این روایت را آورده است .

5 علی علیه السلام فرمود: من بنده خدا و برادر پیغمبر صلی الله علیه و آله و صدّیق اکبرم و کسی به (این لقب) پس از من قائل نخواهد شد، مگر آن که دروغگو و دروغ پرداز باشد . من هفت سال پیش از همه مردم نماز گزارده ام .

ابن ابی شیبه ، به سند صحیح این روایت را آورده و نِسائِیّ نیز در صفحه 3 خصائص با سندی که رجال آن ثقه اند و ابن ابی عاصم در کتاب «اَلسُّنَّة» و حاکم در صفحه 112 جلد 3 «المستدرک» روایت را آورده و آن را صحیح دانسته است . ابونعیم نیز در المعرفة و ابن ماجه در صفحه 57 ، جلد 1 سُنَن خود به سند صحیح آورده. طبری در صفحه 213 ، جلد 2 تاریخش با اسناد صحیح و عقیلی و خلعی نیز .

ابن اثیر در صفحه 22 ، جلد 2 الکامل و ابن ابی الحدید در صفحه 257 ، جلد 3

ص: 97

شرح النهج و محب الدین طبری در صفحه 6 ذخائر و صفحه 155 و 158 و 167 جلد 2 ریاض و حموئی در باب 49 فرائد و سیوطی ، آن طور که در صفحه 394 ، جلد 6 ترتیب جمع آمده است در الجمع به ذکر این حدیث پرداخته اند و در صفحه 55 ، جلد 2 طبقات شَعْرانِیّ چنین است که علی (رض) گفت : اَنَا الصِّدّیقُ الاَْکْبَرُ ، لا یَقُولُها بَعْدی اِلاّ کاذِبٌ .

6 معاذه گفت : از علی آن گاه که بر منبر بصره خطبه می خواند ، شنیدم که می گفت: منم صدّیق اکبر که ایمان آوردم پیش از آن که ابوبکر اسلام آورد. ابن قتیبه در صفحه 73 «معارف» و ابن ایوب و عقیلی و محبّ الدین در صفحه 85 ذخائر و صفحه 155 و 157 جلد 2 «ریاض» این روایت را آورده اند و ابن ابی الحدید در صفحه 251 و 257 جلد 3 شرح نهج البلاغه و سُیُوطِیّ در جمع الجوامع، بنابر آنچه در صفحه 405 جلد 6 الغدیر ترتیب آن آمده است به ذکر این روایت پرداخته اند .

وقوف من به روز «عرفه» در «مُحَسَّر عرفات» چه حسرت ها برانگیخت و زمانه را بنگر که با پیمان شکنی و تفرقه اندازی های بسیارش با حکومت های مسخره و کسانی که به دنبال آن ها، جویای روشنی از دل تاریکی ها بودند، چه جنایت ها به مردم کرد .

پس از روزه و نماز ، چگونه و از کجا می توان خواستار قرب خدا شد ؟

جز از راه مهرورزی به فرزندان و دودمان پیغمبر و کینه توزی به تبار «مروان» و «بنی امیّه» و «هند» و کارهای «سمیّه» و فرزند «زیاد» که همه این ها کافران و تبه کاران عالم اسلامند. اینان، پیمان و فرمان قرآن و آیات محکم آن را به دروغ و شبهه انگیزی گسستند . و این آزمایشی بود که پرده از چهره آنان و دعوی های ضلال و زشت و ناپسندشان برگرفت . میراثی بی قرابت ! و مُلکی بدون هدایت! و حکومتی بی مشورت ! و بدون وجود رهبر !! این ها دردهایی است که مزرع سبز فلک را در چشم ما خونین می نماید و طعم آب شیرین به کام تلخ می شود . آن چه ، این روش ها را در میان مردم آسان نمود، بیعت ناگهانی و بی پیش اندیشی با ابوبکر و گفتار آشکار «سَقَفِیان» در ادعای بی پرده و ضلال آمیز میراث خواری بود. اگر امور را به علی وصیّ پیغمبر می سپردند ، کارها به برکت وجودش که مأمون از لغزش بود، نظام می گرفت . وی برادر پیغمبر پاک نهاد و مرد میدان کارزار بود . آنان که منکرند ، گواه راستین علی، «غدیر» و «بدر» و کوه های بلند «احد» و آیات خواندنی قرآن در فضلش و خوراک بخشی هایش به گاه سختی و صفات تابناک و منقبت هایی است که وی دارا بود و در آن ها بر دیگران پیشی داشت .

نمونه مدایحی است که درباره خاندان پیغمبر علیه السلام سروده اند و دِعْبِل آن را برای «علی بن موسی الرضا علیه السلام » به خراسان سروده و گفته است که چون به خدمت آن امام علیه السلام رسیدم فرمود : یکی از سرودهایت را برایم بخوان و من خواندم :

مَدارِسُ آیاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ وَ مُنْزِلُ وَحْیٍ مَقْفَرُ الْعَرَصاتِ

تا به این بیت رسیدم که :

اِذا وُتِرُوا مَدُّوا اِلی واتِرَیِّهِمْ اَکُّفا عَنِ الاَْوْتارِ مُنْقَبَضاتٍ

امام آن چنان گریست که از هوش رفت. خدمتگزاری که در خدمتش بود به من اشاره کرد که آرام گیر و من خاموش ماندم ساعتی درنگ کرد و سپس فرمود: دوباره بخوان و من خواندم تا به همان بیت رسیدم و همان حال نخستین دست داد و پرستار حضرت اشارت به سکوت کرد و من ساکت شدم . ساعتی دیگر گذشت و امام فرمود: باز هم بخوان و من قصیده را تا به آخر خواندم . سه بار به من فرمود احسنت . سپس دستور داد ده هزار درهم از آن سیم هایی که به نام حضرتش سکّه خورده بود و پس از آن به هیچ کس داده نشد به من دهند و با فرمانی که به خانواده خود داد، خادم حضرت جامه های بسیاری برایم آورد و من به عراق آمدم و هریک از آن درهم ها را به ده درهم به شیعیان فروختم و صدهزار درهم به دستم رسید و این نخستین ثروتی بود که فراهم آوردم «ابن مهرویه» گفته است : «حذیفة بن محمد» برای من حدیث کرد و گفت «دِعْبِل» به من می گفت از امام رضا علیه السلام جامه به تن کرده ای خواستم که کفن خود کنم امام جبّه ای را که برتن داشتند بیرون آورده به من دادند . خبر این جبّه به مردم قم رسید. از دعبل درخواست کردند که جامه را در برابر سیصدهزاردرهم به آن ها بفروشد و او نپذیرفت و آن ها راه را بر دعبل بستند و بر او شوریدند و جامه را به زور از او گرفتند و گفتند یا پول را قبول کن یا خود دانی . گفت به خدا قسم این جامه ها را به رغبت به شما نمی دهم و به زور هم برای شما سودنخواهد داشت و شکایتتان را به پیشگاه امام رضا علیه السلام خواهم برد. آن ها به این طریق با او سازش کردند که سیصدهزار درهم با یکی از آستین های آستر جبّه را به او بدهند . وی راضی شد پس

ص: 100

یکی از آستین های جبّه را به او دادند. او آن را به دوش می بست و آن چنان که می گویند قصیده مَدارِسُ آیاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوٍَة را بر جامه ای نوشت و در آن احرام کرد و دستور داد آن را در کفن هایش بگذارند.(1)

2 «یاقوت حموی» در صفحه 196 ج 4 «معجم الادباء» گفته است : چکامه تائیّه ای(2) که دِعْبِل درباره دودمان پیغمبر سروده است ، از بهترین نوع شعر و بلندترین نمونه مدایح است که آن را برای علی بن موسی الرّضا در خراسان سرود (آنگاه حدیث جامه و داستان مذکور آن را) یادکرده و گفته است: می گویند وی این چکامه را در جامه ای نوشت و در آن احرام کرد و وصیّت نمود که در کفنش باشد و دست نویس های این قصیده گوناگون است که در برخی از آن ها فزونی هایی است که گمان می کنم ساختگی باشد(3) و گروهی از شیعیان بر آن افزوده باشند و ما آن ابیاتی را می آوریم که صحیح است :

1 مَدارِسُ آیاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَةٍ وَ مُنْزَلُ وَحْیٍ مَقْفَرُ الْعَرَصاتِ

2 لاِآلِ رَسُولِ اللّه ِ بِالْخیفِ مِنْ مِنی وَ بِالرُّکْنِ وَالتَّعْریفِ وَالْجَمَراتِ

3 دِیارٍ عَلِیٍّ وَ الْحُسَیْنِ وَ جَعْفَرٍ وَ حَمْزَةَ وَالسَّجادِ ذِی الثَّفَناتِ

4 دِیارٍ عَفاها کُلُّ جَوْنٍ مُبادِرٍ وَ لَمْ تُعْفَ لِلاَْیّامِ وَ السَّنَواتِ

5 قِفانَسْأَلَ الدّارَ الَّتی خَفَّ اَهْلُها مَتی عَهْدِها بِالصَّوْمِ وَ الصَّلَواتِ

6 وَاَیْنَ الاْ ُوْلیشَطَّتْ بِهِمْ غُرْبَةُ النَّوی اَفانینَ فِی الاْفاقِ مُفْتَرَقاتٍ

7 هُمْ اَهْلُ میراثِ النَّبِیِّ اِذاَ اعْتَزَوْا وَ هُمْ خَیْرُ قاداتٍ وَ خَیْرُحُماتٍ

ص: 101

8 وَ مَا النّاسُ اِلاّ حاسِدٍ وَ مُکَذِّبٌ وَ مُضْطَعِنٌ ذُوَاحِنَّةٍ وَ تِراتٍ

9 اِذِ اذْکُرُو اقَتْلی بِبَدْرٍ وَ خَیْبَرٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ اَسْلَبُوا الْعَبَراتٍ

10 قُبُورٌ بِکُوفانَ وَ اُخْری بِطَیِّبَةٍ وَ اُخْری بِفَخٍّ نالَها صَلَواتی

11 وَ قَبْرٌ بِبَغْدادَ لِنَفْسٍ زَکِیَّةٍ تَضَمَنَّها الرَّحْمنُ فِی الْغُرُفاتِ

12 فَاَمَّا الْمُصَمّاتِ الّتی لَسْتُ بالِغا مَبالِغَها مِنْها بِکُنْهِ صِفاتٍ

13 اِلَی الْحَشْرِ حَتّی یَبْعَثَ اللّهُ قائِما یُفَرِّجُ مِنْهَا الْهَمَّ وَ الْکُرُباتِ

14 نُفُوسٌ لَدَی النَّهْرَیْنِ مِنْ اَرْضِ کَرْبَلا مُعَرَّسُهُم فیها بِشَطِّ فُراتٍ

15 تَقَسَّمَهُم رَیْبُ الزَّمانِ کَما تَری لَهُم عُقْرَةٌ مَغْشِیَّةُ الْحُجُراتِ

16 سِوی اَنَّ مِنْهُم بِالْمَدینَةِ عُصْبَةٌ مَدَی الدَّهْرِ اَضْناءٌ مِنَ الاَْزْماتِ

17 قَلیلَةُ زُوّارٍ سِوی بَعْضِ زُوَّرٍ مِنَ الضُّبْعِ وَالْعُقْبانَ وَالزَّحَماتِ

18 لَهُم کُلَّ حینٍ نَوْمَةٌ بِمَضاجِعٍ لَهُم فی نَواحِی الاَْرْضِ مُخْتَلِفاتٍ

19 وَ قَدْکانَ مِنْهُمْ بِالْحِجازِ وَ اَهْلِها مَغاویرُ یَخْتارُونَ فِی السَّرَواتِ

20 تَنَکَّبَ لاِواءُ السِّنینَ جَوارَهُمْ فَلا تَصْطَلیهِم جَمْرَةُ الْجَمَراتِ

21 اِذا وَرَدُوا خَیْلاً تَشَمَّسَ بِالْقَنا مَساعِرَ جَمْرِالْمَوْتِ وَالْغَمَراتِ

22 وَ اِنْ فَخَرُوا یَوْما اَتَوْ بِمُحَمَّدٍ وَ جِبْریلَ وَ الْفُرْقانِ ذِی السُّوَراتِ

23 مُلامُکَ فی اَهْلِ النَّبِیِّ فَاِنَّهُمْ عَلی کُلِّ حالٍ خَیْرَةُ الْخَیْراتِ

24 فَیارَبِّ زِدْنی مِنْ یَقینی بِصیرَةً وَزِدْ حُبَّهُم یارَبِّ فی حَسَناتی

25 بِنَفْسی اَنتُم مِن کَهُولٍ وَ فِتْیَةٍ لِفَکِّ عَناةٍ اَوْ لَحَمْلِ دِیاتٍ

26 اَحَبُ قَصَی الرُّحْمِ مِنْ اَجْلِ حُبِّکُم وَاهْجُرُ فیکُم اُسْرَتی وَ بَناتی

27 وَاکْتُمُ حُبّیکُم مَخافَةَ کاشِحٍ عَتیدٍ لاَِهْلِ الْحَقِّ غَیْرِمَواتٍ

28 لَقَدْ حُفَّتِ الاَْیّامُ حَوْلی بِشَرِّها وَ اِنّی لاََرْجُو الاَْمْنَ بَعْدَ وَفاتی

29 اَلَمْ تَرَ اَنّی مُذْثَلاثینَ حِجَّةٍ اَرُوحُ وَ اَغْدُو دائِمَ الْحَسَراتِ

30 اَری فَیْئَهُم فی غَیْرِ هِمْ مُتَقَسَّما وَ اَیْدیهِم مِنْ فِیْئِهِم صَفَراتٍ

31 فَآلُ رَسُولِ اللّه ِ نَحُف جُسُومُهِمْ وَ آلُ زِیادٍ حُفَّلُ الْعُقُراتِ

ص: 102

32 بَناتُ زِیادٍ فِی الْقُبُورِ مَصُونَةٌ وَ آلُ رَسُولِ اللّه ِ فِی الْفَلَواتِ

33 اِذا وُ تِرُوا مَدُّوا اِلی واتِرِیِّهِم اَکُفّاعَنِ الاَْوْتارِ مُنْقَبَضاتٍ

34 فَلَوْلاَ الَّذی اَرْجُوهُ فِی الْیَوْمِ اَوْ غَدٍ لَقُطِّعَ قَلْبی اِثْرَهُمْ حَسَراتی

35 خُرُوجَ اِمامٍ لا مُحالَةَ خارِجٌ یَقُومُ عَلَی اسْمِ اللّه ِ وَ الْبَرَکاتِ

36 یُمَیِّزُ فینا کُلَّ حَقٍّ وَ باطِلٍ وَ یجزی عَلَی النَّعْماءِ وَ النَّقِماتِ

37 سَاَقْصِرُ نَفْسی جاهِدا عَنْ جِدالِهِمْ کَفانِیَّ ما اَلْقی مِنَ الْعَبَراتِ

38 فَیا نَفْسُ طیبی ثُمَّ یا نَفْسُ اَبْشِری فَغَیْرُ بَعیدٍ کُلُّ ماهُوَ آتٍ

39 فَاِنْ قَرَّبَ الرَّحْمنُ مِنْ تِلْکَ مُدَّتی وَ اَخَّرَ مِنْ عُمْری لِطُولِ حَیاتی

40 شُفیتُ وَ اِلَّمْ اَترُکْ لِنَفْسی رَزِیَّةً وَ رَوَّیْتُ مِنْهُمْ مَنْصَلی وَ قَناتی

41 فَمِنْ عارِفٍ لَمْ یَنْتَفِعْ وَ مُعانِدٍ یَمیلُ مَعَ الاَْهْواءِ وَ الشُّبَهاتِ

42 قَصا رَاْیُ مِنْهُم اَنْ اَمُوتَ بِغُصَّةٍ تَرَدَّدَ بَیْنَ الصَّدْرِ وَ اللَّهَواتِ

43 کَاَ نَّکَ بِالاَْضْلاعِ قَدْ ضاقَ رُحْبُها لِما ضَمَّنَتْ مِنْ شِدَّةِ الزَّفَراتِ

ترجمه اشعار

آموزشگاه های آیات قرآن از تلاوت آن تهی شد و سراهای نبوّت و وحی به ویرانی گرائید.

خاندان رسول خدا را در «خیف منی» و به «رکن» و «عرفات» و در «صفا» و «مروه» منزل ها بود .

3 خانه هایی که تعلّق به «علی» و «جعفر» و «حمزه» و «سجادذُوثَفِنات»(1) داشت .

سراهائی که ویران از باران های بسیار رحمت است نه از گذشت روزگاران .

بایستید تا از خانه های بی خداوند بپرسیم ، چندگاه است که روزگار نمازها و روزه هایشان به سر آمده است؟

ص: 103

و آن ها که غربت و دوری از وطن پراکنده شان کرد، کجا رفتند ؟

همان هائی که به گاه نسبت ، میراث خوار پیغمبر و سروران و یاوران خلق بودند و دیگران دروغ پردازان و کینه توزان و جودانی خونخوار، بیش نبودند .

همان خاندانی که چون به یاد کشتگان «بدر» و «خیبر» و «حنین» می افتادند، می گریستند .

قبر برخی از آن ها به «کوفه» و گور گروهی دیگر در «مدینه» و مزار آن دیگری در «فَخَّ»(1) است. درود من نثار همه شان باد .

قبری هم در بغداد است که در آن جان پاک و پیراسته موسی بن جعفر علیه السلام است و در غُرُفات بهشت غرق در دریای رحمت خدای رحمان می باشد .

امّا نفوسی که دعوت آنان تا دامنه حشر که خداوند امام قائم را برمی انگیزد و به برکت وجود آن ها غم و اندوه ها را می زداید ، مسموع نیفتاد و من نیز به کنه صفات آنان نمی رسم ، جان های پاک شهیدانی است که آرامگاهشان در دشت کربلا و به نزدیک شطّ فرات در میان دو نهر است .

حوادث روزگار این ها را پراکنده کرد ولی چنان که می بینی بارگاه هایی پربرکت دارند الاّ آن که مزار برخی از آنان در مدینه و در طول روزگاران غریب و بی آرایش مانده است . اینان کم زائرند و زیارت کنندگانی جز کفتاران و عقابان و هماها ندارند .

آری دودمان رسول را هر روز آرامگاه ها و گورهائی جدا از هم و پراکنده است، حال آن که بسیاری از آنان در حجاز و در بین مردم آن دلاورانی برگزیده از میان اشراف بودند که سختی های زمانه راهی به ساحتشان نداشت و شعله های فروزان جنگ دامنشان را نمی گرفت .

چون به قلب سپاهی می زدند آتش نبرد و مرگ را به سرنیزه می افروختند و در روز سرافرازی به محمّد صلی الله علیه و آله و جبریل و قرآن و سوره های آن می بالیدند .

ص: 104

ای سرزنشگر ! دست از ملامت من در محبّت دودمان پیغمبر بردار چه ایشان پیوسته دوست و نقطه اتّکاء منند و من آن ها را به راهنمائی کار خود انتخاب کرده ام زیرا آن ها به هرحال بهترین نیک مردانند.

پروردگارا ! بر بینائی و باور من بیفزا و محبّت ایشان را در گروه حسنات من افزون کن .

جانم فدای پیر و جوانتان باد که شما آزادکنندگان بندگان و دهندگان دیه آنهائید .

من به مهر شما ، دوران را دوست می دارم و دست از دودمان و دختران خود برمی دارم و محبّت خود را از بیم دشمن بدسگال و ناسازگار پوشیده می دارم و اینک که سختی های زمانه سراسر زندگیم را احاطه کرده است ، به امان و آسایش آخرت دل می بندم .

نمی بینی که سی سال است که شب و روز زندگی خویش را پیوسته به حسرت گذرانده و خود دیده ام که دارائی دودمان رسول در میان دیگران پخش شده و دست خودشان از سهامشان تهی مانده ، خاندان پیغمبر لاغر اندام و تبار زیاد گردن کلفت شده ، دختران زیاد پرده نشین و آل رسول اسیر بیابان گردیده اند .

چون از این خاندان یکی کشته می شد، دستی که اینان به انتقام می گشودند از ظلم و ستم بسته بود.

و من اگر به آنچه امروز و فردا واقع می شود امید نمی داشتم ، دل از حسرت آل رسول در سینه ام می طپید .

آری امیدمن به خروج امامی است که ناگزیرظهور و بنام خداو همراه باانواع برکت ها قیام می کند و حقّ و باطل را از هم جدا نموده به نعمت و نقمت پاداش و کیفر می دهد .

پس من دست جان را از جدال با دشمن کوتاه می کنم . چه اشک ریزانم مرا بس .

ای نفس ! شاد و خرّم باش که آنچه آمدنی است ، چندان دور نیست و اگر خداوند روزگار مرا به آن دولت نزدیک و عمرم را دراز کند ، دل خود را خنک و بارغم جان را سبک و تیغ و تیرم را به خون دشمن سیراب خواهم کرد .

ص: 105

راستی که هدایت این دشمنان به کندن آفتاب از جا و به شنوانیدن سخن به سنگ سخت می ماند . برخی از اینان حقّ را می شناسند و از آن سود نمی برند و برخی دیگر هوسباز و شبهه انگیزند.

مرا از ایشان بس که دارم از غصّه ای گلوگیر که بالا و پائینش نتوانم برد ، می میرم و سینه ام از بارگران اندوه به تنگ آمده و مالامال درد است .

همه این ها ، از جهت کینه توزی ها و درگیری ها و جانبداری و پیکارجویی بود که وی در دفاع از خاندان پاک پیغمبر و نشان دادن محبّت خود به آن ها و بدگوئی از دشمنانشان برعهده داشت و همین امور قرار از او گرفته و پناهگاهی برایش باقی نگذاشته بودند و حتّی سایبانی که در سایه آن بیاساید نداشت و پیوسته دور از خلفاء وقت و مخالفان دودمان پاک پیغمبر رهسپار بیابان ها بود. با این وصف قصائد سایر او زبانزد بزرگان و زیور دهان گویندگان و شادی بخش دوستان و مایه اندوه دشمنان و انگیزنده کینه و حسد کینه توزان و حسودان گردید و بالاخره هم او را به همین نام کشتند .

و خرده هجوگوئی فراوانی که در بیشتر کتب از این شاعر گرفته اند ، از آن جهت است که نوع این هجوسرائی و بدگوئی تند و بسیار از جانب او ، مربوط به کسانی است که دعبل آن ها را از دشمنان خاندان پاک پیغمبر و غاصب مقام آنان می پنداشته و به این وسیله تقرّب به خدا می جسته است و البتّه تبرّی از وسایل قرب به خداوند سبحان است و ولایت، خالص نخواهد بود مگر به بیزاری از مخالفان و دشمنان اهل بیت همان طور که خدا و رسولش هم از مشرکان بیزاری جسته اند . « وَ ما جَعَلَ اللّه ُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِهِ ». امّا بسیاری از نویسندگان کتب که در جمع دشمنان خاندان پاک پیغمبر صلی الله علیه و آله بوده اند این را گناه نابخشودنی دعبل پنداشته اند چنان که عادت آنان درباره همه شخصیت های شیعه همین است.

امّا بر نبوغ ادبی دعبل ، چه دلیلی روشن تر از شعر مشهور او تواند بود ؟ شعری که دهان به دهان می گردد و در لابلای کتب ثبت است و به آن در اثبات معانی الفاظ و

ص: 107

موادّ لغت استشهادمی کنند و درمجالس شیعه در تمام ساعات شب و روز می خوانند ! شعری که سهل ممتنع است و شنونده اول بار می پندارد که می تواند مانند آن بیاورد اما چون به عمق آن فرومی رود و در آن غور و بررسی می کند درمی یابد که عاجز و درمانده و ناتوان است از آن که شعری بسازد که به حریم این قصیده نزدیک باشد، چه جای آن که با آن برابر گردد !

خواندن گرفت :

دلبرم چون کناره گیریم از زنان را دید، نگران شد و خردمندی را گناهی نابخشودنی شمرد .

وی با گیسوان سپیدش و با آن که به گروه پیران پیوسته است ، آرزوهای جوانی دارد . دلبرا موی سپید یاد معاد را در من بیدار و مرا به سرنوشتم خرسند می کند .

اگر به دنیا و زیور آن دل بستم از اندوه رفتگان می گریستم .

روزگار برخاندان من تاخت و آن را چون جامی که به سنگ می شکنند درهم شکست.

گروهی از آن ها بجا مانده اند و برخی دیگر به جارچی مرگ از میان رفتند . دیگران هم به دنبال آنان خواهند رفت .

ترس من از این است که بازماندگان از من جدا می شوند، چشم به راه بازگشت رفتگان هم که نیستم .

در خبر از خاندان و فرزندانم ، به خفته ای می مانم که پس از بیداری به بازگوئی خوابش بپردازد .

دل مشغولی چاکرانتان (خاندان پیغمبر) از فقدان پیاپی کشتگانتان ، خواب و آسایش راازآن ها ربوده است .

چه دست ها که در سرزمین نینوا قلم شد ! و چه گونه ها که بر خاک خفت !

روزعاشورای حسین به شب انجامید ودیگران شبانه برقتلگاهش گذشتند و گفتند :

این سرور انسان ها است .

ای بد مردم ! پاداش پیغمبر را در برابر نعمت پر ارزش قرآن و سوره های آن این چنین باید داد که چون رحلت فرمود مانند گرگی که بر گوسفندان «ذی بقر»(1) شبانی کند ، بر فرزندان او خلافت کنید ؟

یحیی گفت : مأمون در این هنگام مرا در پی کاری فرستاد چون رفتم و برگشتم دعبل سخنش را به این جا رسانده بود که :

از قبائل «ذی یمن» و «بکر» و «مضر» که من آن ها را می شناسم ، قبیله ای نماند که

ص: 109

در خون خاندان پیغمبر شریک نباشد ، همچون قماربازانی که در لاشه شتر شریکند. از کشتار و به زنجیر کشیدن و از ترساندن و ویرانگری با دودمان پیغمبر همان کردند که سربازان اسلام در سرزمین روم و فرنگ می کنند ، خاندان امیّه را در کشتارشان معذور می دارم ولی برای بنی عبّاس عذری نمی بینم چه آن ها مردمی بودند که نخستین فردشان را براساس اسلام کشتید و چون آن ها چیره شدند، کافرانه انتقام گرفتند .

فرزندان امیّه و مروان و خاندان آن ها مردمی همه کینه توز و ستمگرند .

آنگاه که به نیازی مذهبی در اندیشه ماندن در جائی هستی ، در کنار قبر پاکی که در طوس است بمان .

در طوس دو گور است : یکی از آن بهترین مردم و دیگری متعلق به بدترین آن ها و این پندآموز است .

آن پلید را از جوار این پاک سودی نرسد و نزدیکی آن ناپاک به این وجود تابناک زیانی نزند .

چه هرکس در گرو دست آورد خویش است و تو هریک از نیک و بد را که خواهی برگزین یا واگذار .

راوی گفت: مأمون دستارش را به زمین زد و گفت ای دعبل به خدا که راست گفته ای .

و او با بخششی بزرگوارانه که از این بخشنده پسر بخشنده سزاوار بود ، خاتمش را به مستمند داد و خدای مهربان وی را در قرآن خود چنین ویژگی بخشید : (و هرکس را چنین افتخاری است ، گو بیارد) به راستی که ولیّ و سرپرست شما، خدا و پیغمبرش و مؤمنانی هستند که نماز می گزارند و در حال رکوع زکات می پردازند و هرکه خواهد انکار این فضیلت کند ، در فردای قیامت خداوند خصمش خواهد بود و خدا در وعده هایش خلاف نخواهد کرد .

و نیز امیرمؤمنان علیه السلام را چنین می ستاید :

زهی بیعت احمد و جانشین او ، یعنی سرور ما و امامی که محسود دشمن بود .

یعنی آن که به روزگارکودکی و سرآغاز جوانی، پیش ازدیگران پیغمبر را یاری کرد.

یعنی آن که غم ها را زدود و هیچ گاه در نبرد نترسید .

یعنی آن که پیش از هر یکتاپرستی، خدا را به یگانگی شناخت .

وهرگزصنم وبتی را پرستش نکرد.

شروع جلد پنجم کتاب ترجمه الغدیر

پیامبر و وصیّ او می یابیم . مانند :

1 گفتار محمّد تألیف مستر استنلی لین بول

2 محمّد و قرآن " استاد مونته

3 قهرمانان " توماس کارلایل انگلیسی

4 حکم واندرزهای محمّد " تولستوی روسی

5 رمز پیشرفت اسلام " گوستاولوبن فرانسوی

و باز سخن آن حضرت صلی الله علیه و آله ! « داناترین فرد بعد از من علی است» .(1)

و سخن دیگر آن حضرت صلی الله علیه و آله که فرمود: « علی ظرف علم من و وصیّ من و دری است که از آن به من وارد می شوند»(2)

و گفتار او صلی الله علیه و آله که گفت: «علی درِ علم من است، بیان کننده رسالت من برای امّتم بعد از من است».(3)

و گفتار آن حضرت صلی الله علیه و آله :

عَلِیٌّ خازِنُ علمی(4)

«علی خازن علم من است».

و گفتار او صلی الله علیه و آله :

عَلِیٌّ عَیْبَةُ عِلْمِی(5)

« علی صندوق علم من است ».

و سخن او صلی الله علیه و آله :

اَقْضی اُمَّتی عَلیٌّ(6)

« افضل امت من در قضاوت علی است » .

و سخن او صلی الله علیه و آله :

ص: 114

اَقْضاکُمْ عَلِیٌّ(1)

« افضل شما در قضاوت علی است » .

و گفتار او صلی الله علیه و آله :

یا عَلِیُّ اَخْصِمُکَ بِالنُّبُوَّةِ وَ لا نُبُوَّةَ بَعْدی وَ تَخْصِمُ بِسَبْعٍ . تا آن جا که شمرد : وَ اَعْلَمُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ و در تعبیر دیگر : وَ اَبْصَرُهُمْ بِالْقَضِیَّةِ(2)

ای علی! من تو را با درجه رسالت و نبوّت محکوم و زیر فرمان خود می دانم و البتّه بعد از من نبوّتی نیست و تو همگان را باهفت خصلت محکوم به فرمان خواهی نمود و در ضمن آن هفت خصلت فرمود : تو در قضاوت از همه داناتری و این سخن او صلی الله علیه و آله :

قُسِمَتِ الْحِکْمَةُ عَشَرَةَ اَجْزاءِ فَاُعْطِیَ عَلِیٌّ تِسْعَةَ اَجْزاءِ وَ النّاسُ جُزْءا واحِدا(3)

حکمت به ده بخش تقسیم شده نه بخش آن اختصاصا در اختیار علی است و یک بخش آن بین باقی مردم تقسیم شده است .

و چگونه پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله در حالی که هنوز او زنده و علی زنده است می گوید:

اَلْحَمْدُللّه ِالَّذی جَعَلَ الْحِکْمَةَ فینااَهْلَ الْبَیْتِ(4)

سپاس خدائی را سزا است که حکمت را در ما خاندان قرار داد .

و هنگامی که علی به نصوص متواتری که از خود پیغمبر صلی الله علیه و آله رسیده دروازه شهر علم و حکمت او باشد(5) در این صورت آیا چه کسی با او برابری می کند ؟ و

ص: 115

کیست که در علم به او شبیه یا به او نزدیک باشد ؟ این حدیثی است که بی شکّ از شخص پیغمبر صادر شده ، و بسیاری از نویسندگان درباره آن کتاب های مستقلی ، تدوین کرده اند .

پس از پیغمبر صلی الله علیه و آله عایشه است که می گوید :

عَلِیٌّ اَعْلَمُ النّاسِ بِالسُّنَّةِ(1)

« علی داناترین مردم به سنّت پیامبر است » .

و آنگاه عمر ، که می گوید:

عَلِیٌّ اَقْضانا(2) و باز : اَقْضانا عَلِیٌّ(3)

« نیروی داوری علی از همه ما بیشتر است » .

و از عمر کلمات مشهوری نقل شده که نشان می دهد او تا چه حدّ نیازمند به علم امیرالمؤمنین بوده است و در این جا برخی از آن ها را ذکر می کنیم:

1 لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ :(4)

« اگر علی نبود عمر هلاک می شد » این جمله را بارها بر زبان آورده .

2 « خدایا مرا در مشکلی که برای گشودنش پسر ابی طالب نباشد قرار مده ».(5)

ص: 116

3 « سرزمینی که تو ای ابوالحسن نباشی ، خدا مرا باقی نگذارد » .(1)

4 « ای علی ! خدا مرا بعد از تو باقی نگذارد ».(2)

5 « به خدا پناه می برم از مشکلی که ابوالحسن برای گشودنش نباشد » .(3)

6 « به خدا پناه می برم که در قومی زندگی کنم و تو ای ابوالحسن در میان آن ها نباشی » .(4)

7 « به خدا پناه می برم که در میان مردم زنده باشم و ابوالحسن آن جا نباشد » .(5)

8 « خدایا مشکلی بر من وارد مساز مگر علی در کنارم باشد » .(6)

9 « امید است در مشکلی که ابوالحسن گشاینده آن نباشد واقع نشوم » .(7)

10 « خدامرا آن قدر باقی نگذارد تا درمیان مردمی قرارگیرم که ابوالحسن در میان آن ها نباشد » .(8)

ص: 117

معاویه گوید : وقتی عمر در امری به مشکلی برمی خورد پاسخش را از او (علی) می گرفت .(1)

وقتی به معاویه خبر کشته شدن امام را دادند معاویه گفت : « با مرگ پسر ابوطالب، علم و فقه از جهان رفت » .

امام سبط حسن مجتبی در خطبه اش (هنگام وفات علی) گوید :

« لَقَدْ فارَقَکُمْ رَجُلْ بِالاَْمْسِ لَمْ یَسْبِقْهُ الاَْوَّلُونَ وَ لا یُدْرِکُهُ الآخِرُونَ بِعِلْمٍ » :(2)

« مردی دیروز از میان شما رخت بربست که از گذشتگان و آیندگان کسی به پایه علم او نمی رسد » . ابن عباس دانشمند بزرگ امّت گوید: « به خدا قسم ، علی را نه دهم علم بخشیدند و در یک دهم دیگر با شما شریک است »(3) و می گفت : « علم من و علم اصحاب محمّد در برابر علم علی (رضی اللّه عنه) مانند قطره ای در هفت دریا است »(4)

و گاه می گفت: « علم بر شش بخش است پنج بخش آن ویژه علی و یک بخش آن برای عموم مردم، همانا در بخش ششم او باما شریک است و از ما داناتر » .(5)

ناب پرده از روی حقایق سقیفه برمی دارد و می گوید :

گروهی از مسلمانان زمانی در نهان و گاهی آشکارا انجمن کرده به نفع فرزند ابیطالب دعوت می کردند به این دلیل که او را برای تصدّی امور مسلمین از دیگران برتر می دانستند ، آنگاه اطراف خانه اش اجتماع کرده او را به نام ، فریاد می کردند و او را دعوت می نمودند از خانه خارج شود تا میراث از دست رفته اش را، از دست دیگران به او بازگردانند ...

« در این موقع مسلمانان به دو دسته تقسیم شده بودند گروهی به مخالفت با او پیمان بسته و جمعی آمادگی یاری او را داشتند . بدین ترتیب در مدینه دوحزب پدیدآمد و ناگهان وحدت اسلامی نزدیک بود از هم بگسلد و هیچ کس جز خدا نمی دانست بعد از این ، سرنوشت اسلام چه خواهد شد ... در این صورت آیا علی مانند سعدبن عباده در نظر پسر خطاب ، شایسته کشته شدن نبود تا فتنه فرونشیند و دسته بندی ها از بین برود ؟

این امر به شدّت و خشونت عمر نزدیک تر بود ، تا به غیرتش بر وحدت اسلام . از این حرف ها مردم با هم می زدند و زبان ها از آنچه در دل ها می گذشت حکایت می کرد این ها همه پندارهایی بیش نبود که جای یقین را می گرفت ، هیچ کس از باطن پسر خطاب خبر نداشت ولی همه دنبال پندار را گرفته و از سوابق شدت و خشونت های مکرّر پیشین او ، بر آن دلیل می آوردند و شاید در این بین کسانی هم بودند که از حوادث گذشته به قیاس و یا پندار و حدس ، قبل از دیدن با چشم خود، پیش بینی می کردند که هرگاه عمر، علی را در امر بیعت تهدید کند و بدین وسیله بخواهد خلافت ابوبکر را رضا دهد، علی در مقابل تهدید عمر ، پایداری خواهد کرد . در تصوّر نتایج و عواقب این وضع، اینان شاید مدّتی به فکر فرورفته باشند ولی سرانجام به نتیجه قاطع بازگشته اند. آن نتیجه عبارتست از : خارج شدن عمر از راه راست و با سرسختی و شدّت عمل ابراز مخالفت کردن .

در آن روز این گونه شایعات پیشاپیش گام های پسر خطاب که درمیان گروهی از

ص: 119

یاران و همکارانش به سوی خانه فاطمه پیش می رفت ، همه جا را فراگرفته بود. پسر خطاب درصدد بود ، پسرعم پیغمبر را هرطوری شده نسبت به چیزی که تا آن وقت زیربارش نمی رفت، وادار به اقرار کند . عدّه ای معتقد بودند تنها شمشیر می تواند او را وادار به تسلیم و اطاعت نماید ... و دیگران به این عقیده بودند که هرگاه شمشیر به میان آید، تلاقی شمشیر با شمشیرهای دیگر قطعی است ...

دیگران غیر از این دو دسته می گفتند «آتش» آتش تنها وسیله ای است که می تواند وحدت اسلامی را حفظ کند و علی را برای این کار برسر تسلیم و رضا آرد ... آیا می توان برای جلوگیری از نقل داستان هیزمی که پسر خطاب امر کرد تا با آن اطراف خانه فاطمه را برافروزند و در آن خانه ، علی و یارانش بودند، تا تهدیدی برای قانع کردن علی و انجام بیعت او باشد ، قفلی بر دهن مردم زد...؟!

با این که این اتّفاقات که با نقشه های مدبّرانه قبلی یا دفعی طرح شده ، مانند حباب های روی آب زودگذر و همراه این حوادث فشار پسر خطاب ... معاونان او و کسانی که همراهش آمده بودند به کمکش حمله کردند یا نزدیک بود حمله کنند که ناگاه چهره ای مانند چهره رسول خدا از پشت درخانه ظاهر شد در حالی که هاله ای از اندوه آن را فراگرفته و آثار رنج و الم از خطوط صورتش نمایان بود ، از دیدگانش برق سرشگ می جست ، فراز جبینش را گرفتگی خشمی عمیق و احساساتی پرگداز فراگرفته بود.

عمر از ترس درجا ایستاد ، فشاری که به درخانه وارد شده بود تدریجا ، گسترش می یافت . یارانش که با او آمده بودند و پشت سرش در مقابل درایستاده بودند ، ناگاه مقابل خود چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله را نگریستند که از میان سیمای حبیبه اش زهرا به آن ها نگاه می کند . از شرم و آزرم دیدگان فروبستند و از تصمیم های خود بازگشتند در آن حال می دیدند فاطمه همچون شبحی از خیال، آرام و سنگین با گام های خود، اندوهگین و داغدار به سوی مسجد می خرامد تا به قبر پدرش نزدیک گردد.

همه چشم ها به سویش متوجّه بود و گوش ها برای شنیدن صدایش بدان سو تیز گردیده ، که ناگاه آهنگ لطیف و اندوهبارش را سرداد، به تدریج آهنگ او اوج می گرفت: او محمّد را از میان گور فرامی خواند و با صدای ناله ای آمیخته با سرشگی تلخ بار فریاد می کشید : بابا یا رسول اللّه ... بابا یا رسول اللّه ...

ص: 120

گویا زمین در زیر پای این گروه ستمگر از بیم و هراس فریاد او، می لرزید ... زهرا می رفت تا با آن قبر شریف رودررو گردد و از آن غایب حاضر مدد گیرد پدرم یا رسول اللّه ... ماذا لَقینا بَعْدَکَ « بعد از تو از پسر خطاب و فرزند ابی قحافه چه ها که دیدیم؟!

هنوز سخنش به آخر نرسیده بود که دل ها از اندوه او کوفته و دیدگان بر او سرشگ همی بارید، مردانی از آن میان با خود حدیث می کردند که ای کاش می توانستند زیرپای خود را شکافته و در خفایای زمین پنهان گردند ... » .

می دانست . ای اسحق آیا تو آن ده نفر (عشره مبشّره) را از اهل بهشت می دانی؟ گفتم: بلی یا امیرالمؤمنین ، گفت: آیا اگر کسی بگوید به خدا قسم نمی دانم این حدیث صحیح است یا نه و نمی دانم آیا پیغمبر آن را گفته است یا نه ، آیا نزد تو کافر است ؟ گفتم پناه می برم به خدا؟ گفت: اگر اوبگوید من نمی دانم آیا این سوره از قرآن است یا نه آیاکافر است؟ گفتم: بلی. گفت: ای اسحاق ! به نظرمی رسد میان این دو کس فرقی هست .

2 جابربن عبداللّه و سعیدبن مسیب گویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله میان اصحابش پیمان برادری بست، ابوبکر و عمر و علی باقی ماندند پیغمبر ابوبکر و عمر را برادر ساخت و علی را فرمود:

«اَنْتَ أَخی وَاَنَااَخُوکَ فَاِنْ ناکَرَکَ اَحَدٌفَقُلْ عَبْدُاللّه ِوَاَخُورَسُولِ اللّه لایَدَّعیهابَعْدَکَ اِلاّ کَذّاب».

« تو برادر منی و من برادر تو ، اگر کسی منکرت شد ، بگو من بنده خدا و برادر رسول اویم و اگر این برادری را جز تو هرکس ادّعا کند کذّاب است » .

این روایت در مناقب احمد، تاریخ ابن عساکر، کفایة الکنجی 82 ، 83 تذکرة السبط 14 آمده است ، در آن جا به صحّت حدیث اعتراف کرده و بر جدش که سند آن را ضعیف پنداشته، اعتراض کرده است ، المرقاة فی شرح المشکاة 5/569 ، در تعبیر امیرالمؤمنین و یعلی بن مرة آمده است که: پیغمبر فرمود : من ترا برای خودم گذاردم تو برادری منی و من هم برادر تو ، هرگاه کسی با تو در مقام استدلال برآمد بگو من بنده خدا و برادر رسول خدایم هرکس بعد از تو آن را ادعا کند سخت دروغگو است کنزالعمال 6/154 ، 399 نقل از حافظ ابی یعلی در مسندش .

از علائم شهرت این امتیاز بین قدمای اصحاب پیغمبر ، استدلال امام امیرالمؤمنین به آن ، در روز شوری است به این بیان :

« اَنْشُدکُمُ اللّه َ اَفیکُمْ اَحَدٌ رُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ بَعْدَ غُرُوبِها حَتّی صَلَّی العَصْرَ غَیْری ؟ »

« شما را به خدا سوگند می دهم آیا بین شما کسی وجود دارد که بعد از غروب ، آفتاب برایش بازگشته باشد تا نماز عصر بگذارد، غیرازمن؟ همه گفته: نه (1) «خوارزمی» در «مناقب» ص 260 از مجاهد از ابن عباس روایت کرده گوید : به او (ابن عباس) گفتند درباره علی چه می گویی ؟ پاسخ داد ؟

«ذَکَرْتَ وَ اللّه ِ الثَّقَلَیْنِ ، سَبَقَ بِالشَّهادَتَیْنِ وَ صَلَّی بِالقِبْلَتَیْنِ وَ بایَعَ البَیْعَتَیْنِ وَ اُعْطِیَ السِبْطَیْنِ وَ هُوَ اَبُوالسِّبْطَیْنِ: الحَسَنِ وَالحُسَیْنِ وَرُدَّتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ مَرَّتَیْنِ بَعْدَ ما غابَتْ مِنَ الثَّقَلَیْنِ»

علی کسی است که قبل از دیگران شهادتین گفت و به دو قبله نمازگزارد و دوبیعت با پیغمبر بیعت کرد ، به او سبطین عطا شد ، او پدر دو سبط پیغمبر حسن و حسین است ، او کسی است که دو بار خورشید بعد از آن که از دیده جنّ و انس نهان شد برای او بازگشت » .

موضوع ردّ الشمس در اشعار بسیاری از شعرای قرون اولیه هجرت تا به امروز وارد شده است .

بهشت برای او واجب شد و او انگشتری از دست خود خارج نکرد مگر این که خداوند او را از گناهی کوچک و بزرگ رهانید . انس گوید: هنوز کسی از مسجد بیرون نرفته بود که جبرئیل به این آیه نازل شد که خدای بزرگ می فرماید : «اِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّه ُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلوةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ».

دراین جا اسماء گروهی که حدیث را نقل کرده و صحتش را پذیرفته اند نقل می کنیم :

1 قاضی «ابوعبداللّه محمّد بن عمر مدنی واقدی» متوفی 207 بر طبق آنچه در «ذخائر العقبی ص 102» آمده است .

2 حافظ « ابوبکر عبدالرزاق صنعائی» متوفی 211 به نقل از تفسیر ابن کثیر ج 2 ، ص 71 و دیگران از عبدالوهاب مجاهد از مجاهد از ابن عباس .

3 «ابوجعفر اسکافی معتزلی» متوفی 240 در رساله ای که در ردّ جاحظ نوشته .

4 «ابن جریر طبری» متوفی 310 در تفسیرش 6/186 به چند طریق .

5 حافظ «ابوبکر شیرازی» متوفی 407/11 در کتابش «فیما نَزَلَ مِنَ الْقُرآنِ فِی امیرالْمُؤْمنین» .

6 «ابوعبداللّه فخرالدین رازی شافعی» متوفی 606 در تفسیرش 3/431 از عطا از عبداللّه بن سلام و ابن عباس و ابی ذر .

7 «نظام الدین قمی نیشابوری» در تفسیرش «غرائب القرآن» 3/461 .

8 «جلال الدین سیوطی شافعی» متوفی 911 در در «الدر المنثور» 2/293 از طریق خطیب و عبدالرزاق و عبدبن حمید و ابن جریر و ابی الشیخ و ابن مردویه از ابن عباس و از طریق طبرانی و ابن مردویه از عمّار بن یاسر و از طریق ابی الشیخ و طبرانی از علی علیه السلام و از طریق ابن ابی حاتم و ابی الشیخ و ابن عساکر از سلمة بن کهیل و از طریق ابن جریر از مجاهد و سُدّی و عُتْبَة بن حکیم و از طریق طبرانی و ابن مردویه و ابی نعیم از ابی رافع .

ص 169 وقتی به آیه ولایت می رسد ، می گوید: این آیه نزولش ، چنان چه پنداشته اند تنها در حقّ علی نبوده است، بلکه درباره مهاجرین و انصار نازل شده و علی یکی از آن ها می باشد . زیرا «الذین» در آیه ، صیغه جمع است پس نمی تواند علی به تنهایی مقصود از آیه باشد .

امینی گوید : این مرد، در این گفتارش به آهنگ ابن کثیر دمشقی می نوازد و بر وزان او می بافد و از چاه او این آب را می کشد ، او در تاریخش(1) درباره این آیه می گوید : درباره خصوص علی ، هیچ آیه ای از قرآن نازل نشده است ...

گروه غفلت زدگان را این حقیقت فراموش شده است که: هرگاه حکمی به عنوان عموم صادر شود به طوری که در یک جریان طبیعی قرارگیرد تا دیگران را به آوردن نظیرش تشویق، یا از آوردن شبیهش بازدارد ، خصوصا که موضوع را با خصوصیات مورد ، برحسب تطبیق خارجی معین کنند، بلیغ تر و برای صدق قضیه کلّی ، بر آن فرد، از توجه سخن رأسا به سوی او، مؤکّدتر است و برای آن نظائر فراوانی در قرآن کریم وجود دارد و اینک چند نمونه آن :

1 اَلَّذینَ قالُوا اِنَّ اللّه َ فَقیرٌ وَ نَحْنُ اَغْنِیاءِ :(2) آن ها که گفتند خدا فقیر است و ما بی نیاز حسن گوید : گوینده این سخن حییّ بن اخطب است و عِکْرَمَة و سُدّی و مُقاتِل و محمّدبن اسحاق گویند او فنحاص بن عازوراء بوده است ، خازن گوید این سخن را هرچند یک نفر یهودی گفته ولی چون همه آن ها به این سخن راضی بودند ، سخن به همه آن ها نسبت داده شده است. مراجعه کنید به تفسیر قُرْطُبِیّ 4/294 ، تاریخ ابن کثیر 1/434 تفسیر خازن 1/322 .

2 وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذُونَ النَّبِیَّ ... (3) پاره ای از آن ها کسانی هستند که پیامبر را آزارداده می گویند او گوش محض است . این آیه درباره مردی از منافقان نازل شده که

ص: 126

عبارتست از : جُلاّس بْنِ سُوَیْد یا نَبْتَلِ بْنِ حارِث یا عِتابِ بْنِ قُشَیْر، مراجعه کنید به تفسیر قُرْطُبِیّ 8/192 ، تفسیر خازن 2/253 ، اَلاِْصابَه 3/549 .

3 اِنَّ الَّذینَ یَأْکُلُونَ اَمْوالَ الْیَتامی ظُلْما : (1) «آنان که اموال یتیمان را به بیداد می خورند ، تنها آتش در شکم خود کرده اند » .

مقاتل بن حبان گوید: این آیه درباره مَرْثَدِبْنِ زَیْدِالْغَطْفانی نازل شده . مراجعه کنید به تفسیر قُرْطُبِیّ 5/53 ، اَلاِْصابَه 3/397 .

4 لا یَنْهاکُمُ اللّه ُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ ... (2)

«خداوند شما را نهی نمی کند، درباره کسانی که با شما نمی جنگند و از خانه هاتان بیرون نمی کنند، که با آنان به نیکی رفتار کنید» .

این آیه درباره اسماء بنت ابی بکر نازل شد، زیرا، مادرش قتیله بن عبدالعُزّی ، با هدایایی در حالی که مشرک بود در مدینه به او وارد شد . اسماء گفت من هدیه ای از تو نمی پذیرم و نباید به خانه من وارد شوی تا از رسول خدا صلی الله علیه و آله اذن دریافت کنم . وقتی از پیغمبر پرسید، خداوند این آیه را نازل کرد . پیغمبر دستور داد به منزلش او را وارد کند و هدیه اش را بپذیرد و از احترام و نیکی نسبت به او دریغ ننماید .

این حدیث را بخاری ، مسلم ، احمد ، ابن جریر و ابن ابی حاتم بر طبق تفسیر قرطبی 18/59 ، تفسیر ابن کثیر 4/349 و تفسیرخازن 4/272 نقل کرده اند .

5 وَ اَلَّذینَ هاجَرُوا فِی اللّه ِ مِنْ بَعْدِ ما ظَلَمُوا لَنُبَوَّ أنَّهُمْ فِی الدُّنْیا حَسَنَةً :(3)

« و آنان که در راه خدا پس از ستم ها که دیده مهاجرت کردند، آنان را در این دنیا در جایگاه خوبی مستقر خواهیم کرد » .

ابن عساکر در تاریخش 7/133 از طریق عبدالرزّاق از داود بن ابی هند، آورده است

ص: 127

که آیه در مورد ابی جندل ابن سهیل عامری نازل شد و قُرْطُبِیّ در تفسیرش 1/107 این قول را از جمله اقوال وارد در آیه ، ذکر کرده است .

6 یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّه ُ یُفْتِیکُمْ فِی الکَلالَةِ :(1)

«از شما درباره کلاله (خواهران و برادران) اظهار نظر می خواهند بگو خدای نظر می دهد» .

درباره جابربن عبداللّه انصاری نازل شده ، او بود که اظهار نظر می خواست و می گفت این آیه درباره من نازل شده است .

تفسیر قُرْطُبِیّ 6/28 ، تفسیر نَسَفی حاشیه تفسیر خازن 1/447 .

فرموده است :

یا فاطِمَةُ اِنَّ اللّه َ یَغْضِبُ لِغَضَبِکِ وَ یَرْضی لِرِضاکِ

« ای فاطمه خدا به خشم تو خشم آید و به رضای تو ، راضی شود » .

از کسانی که حدیث را روایت کرده اند :

1 امام ابوالحسن الرضا سلام اللّه علیه به اسناد خود بنابر نقل ذخائر 39 .

2 حافظ ابوبکر ابن ابی عاصم متوفی 287 به نقل از الاصابه و دیگران از امیرالمؤمنین روایت کرده اند که گفت:

وَ الَّذی فَلَقَ الْحَبّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَة اِنَّه لَعَهِدَ النَّبیِّ الاُْمِیِّ اِلَیَّ : انَّهُ لا یُحبُّنی اِلاّ مُؤْمِنُ ، وَ لا یُبْغِضُنی اِلاّ مُنافِقُ .

«سوگند به آن کس که دانه را شکافت و جان را آفرید : این عهدی است که پیامبر امّی با من در میان نهاده : که مرا دوست نمی دارد مگرمؤمن و دشنم نمی گیرد مگر منافق » .

دشمنت نمی دارد مگر منافق . (1)

سوگند به خدا ، منم صاحب سگ های حَوْأب که بر آنان شبانه وارد شده ام ، مرا بازگردانید . این سخن را سه بار تکرار کرده و شترسواریش را فرونشاند و دیگران اشتران بر گرد او فرونشاندند و از رفتن امتناع می کرد، تا فردای آن روز که درست یک شبانه روز گذشته بود ، ابن زبیر ، نزد او آمده گفت :

« النَّجاءُ اَلنَّجاءُ فَقَدْ اَدْرَکُمْ وَ اللّه ِ عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِبٍ »

زود باشید خود را نجات دهید که به خدا سوگند علی بن ابیطالب به شما رسید .

گوید: آنگاه همه حرکت کردند و بر من ناسزاگفتند. (1)

و در حدیث قیس بن ابی حازم گوید: وقتی عایشه (رضی اللّه عنها) به خانه های بنی عامر رسید سگ ها به صدا درآمدند او گفت: این چه آبی است؟ گفتند حَوْأب گفت: من نظری جز بازگشت ندارم . ابن زبیر گفت : نه ، هنوز (به حَوْأب نرسیده ایم) جلوتر بیا ، تا مردم تو را ببینند و خدای میان آنان صلح برقرار می کند عایشه گفت: من نظری جز بازگشت ندارم ، شنیدم که رسول خدا صلی الله علیه و آله می گفت: کَیْفَ بِاِحْدا کُنَّ اِذا نَبَحَتْها کِلابُ الْحَوْأبِ (2) (چگونه است که به یکی از شما سگ های حَوْأب پارس می کنند) .

و درمُعْجَمُ الْبُلْدان 3/356 : در حدیث است که : عایشه وقتی خواست در واقعه جمل به بصره رود به این محل یعنی حَوْأب گذشت و بانگ سگ ها را شنیده گفت این جا کجا است ؟ گفتند: این جا جائی است که به آن حَوْأب می گویند گفت: اِنّالِلّهِ من خود را صاحب آن قصّه می پندارم ، گفتند کدام قصّه ؟ گفت شنیدم پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وقتی زنانش نزد او بودند می گفت :

« لَیْتَ شِعری اَیَّتُکُنَّ تَنْبَحُها کِلابُ الْحَوْاَبِ سائِرَةً اِلَی الشَّرْقِ فی کَتیبَةٍ : ای کاش می دانستم به کدامیک از شما زن ها سگ های حَوْأب (اسم محلی است) پارس می کنند در حالی که او در جلو لشکر و به سمت شرق روان است» (منظور عایشه است) .

ص: 131

آن گاه اراده بازگشت کرد پس بر او مغالطه کاری کردند و سوگند یادکردند که این جا حَوْأب نیست .

ابو ایّوب انصاری در زمان خلافت عمربن الخطاب می گفت :

اَمَرَ رَسُولُ صلی الله علیه و آله عَلِیّا بِقِتالِ النّاکِثینَ وَ الْقاسِطینَ وَ الْمارِقینَ (1) (پیامبر اکرم علی را به مبارزه با ناکثین و قاسطین و مارقین امر فرمود) .

همچنین علی بن ربیعه والبی گوید : شنیدم علی می گفت :

عَهِدَ اِلَیَّ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) اَنْ اُقاتِلَ بَعْدَهُ القاسِطینَ وَ النّاکِثینَ وَ المارِقینَ

پیامبر صلی الله علیه و آله به من سفارش کرده است که پس از او به نبرد قاسطین ، ناکثین و مارقین ، برخیزم .

ابن ابی الحدید در شرح خود 3/245 گوید: محقّق شده که پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: پس از من با ناکثین ، قاسطین و مارقین خواهی جنگید .

کرد آن گاه بر فراز منبر رفته، گفت: این من نبودم که درهای شما را بستم و من نبودم که در خانه علی را گشودم بلکه خدای درها را بست و خدای در خانه علی را گشود . نسائی به نقل سیوطی این روایت را ذکر کرده است .

4 بَریدَةُ الاَْسْلَمی گوید : پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور بستن درها را صادر فرمود این امر بر اصحابش گران آمد، وقتی به پیغمبر صلی الله علیه و آله گزارش دادند، فرمان نماز جماعت صادر کرد و در اجتماع مردم منبر رفت و در سخنرانی اش چنان حمد و ثنایی از پروردگار گفت که مانند آن را قبلاً کسی نشنیده بود آنگاه گفت :

اَیُّهَاالنّاسُ نه من آن را بستم و نه آن را من گشودم بلکه خدای آن را گشود و خدای آن را بست آنگاه خواند :

وَالنَّجْمِ اِذاهَوی ماضَلَ صاحِبُکُمْ وَماغَوی وَمایَنْطِقُ عَنِ الهَوی اِنْ هُوَاِلاّوَحْیٌ یُوحی:(1)

« سوگند به اختر در حال فرود که صاحب شما نه گمراه است نه بر او نفوذ گمراهی شده است و او هیچ گاه از روی هوی و نفس سخن نمی گوید تنها هرچه هست وحی است که به او می شود».

5 امیرالمؤمنین علیه السلام گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برودستور بده درهای آنان را مسدود سازند . من رفتم به آن ها گفتم ، آن ها دستور را عمل کردند ، مگر حمزه. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: به حمزه بگو در خانه اش را تغییر دهد . گفتم رسول خدا شما را امر می کند در خانه را تغییر دهید او در خانه را تغییر داد و به سوی پیامبر بازگشتم او به نماز ایستاده بود سپس مرا گفت به خانه ات بازگرد . این حدیث را بزّاز ، به اسنادی که رجالش همه مورد وثوقند نقل کرده است و هیثمی در مجمع الزوائد 9/115 ، سیوطی در جمع الجوامع به نقل از کنزالعمال 6/408 آن را روایت کرده .

پایان برگزیده جلد پنجم کتاب ترجمه الغدیر

ص: 134

شروع جلد ششم کتاب ترجمه الغدیر

ترمذی در جامعش 2/214 ، طبرانی حاکم در مستدرکش 3/112، ابن عبدالبرّ در استیعاب 3/32، ابن اثیر در جامع الاصول بنابر آنچه در تلخیص او تیسیر الوصول 3/271 آمده است.

2 عبداللّه بن عباس گوید: مجاهد گفته است: اوّلین کسی که با پیامبر صلی الله علیه و آله رکوع کرد علی بن ابیطالب بود و درباره او این آیه نازل گردید :

اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعینَ (1)

3 عفیف گوید: در زمان جاهلیّت به مکّه آمدم می خواستم برای خانواده ام از لباس ها و عطریّات مکّه خریداری کنم، نزد عبّاس بن عبدالمطلب که مرد بازرگانی بود نشسته بودم و به کعبه می نگریستم ، در آن وقت خورشید در وسط آسمان در نهایت اوج خود بود ناگاه جوانی پدیدار شد، دیده بر آسمان گشود و در برابر کعبه ایستاد آنگاه دیری نپائید پسری آمد پهلوی او قرارگرفت و سپس مدّتی نگذشت، که زنی آمد پشت سرآن ها ایستاد . جوان رکوع کرد ، پسر جوان و آن زن با او به رکوع رفتند، جوان سربرداشت و آن دو سربرداشتند ، جوان سجده کرد ، پسر و زن هم به سجده افتادند . گفتم: ای عباس! امر عظیمی روی داده! عباس گفت: آری جوان محمّد بن عبداللّه پسر برادر من است و آیا می دانی این پسر کیست؟ این پسر علی، برادرزاده من است و آیا می دانی این زن کیست؟ این زن خدیجه دخت خُوَیْلِد همسر آن جوان است ، این برادرزاده من ، به من خبر داده است پروردگارش ، پروردگار آسمان و زمین ، او را به دینی که اظهار می کند، امر کرده است . به خدا سوگند در تمام روی زمین کسی جز این سه تن بر این دین نگرویده اند .

(خصائص نسائی 3 ، تاریخ طبری 2/21 ، ریاض النَّضْرَة 2/158 ، استیعاب 2/459 ، عیون الاثر1/93 ، کامل ابن اثیر 2/22 ، سیرة الحلبیه 1/288) .

4 سلمان فارسی گوید: اول کسی که از این امّت بر پیامبرش در حوض کوثر وارد

ص: 136

شود اوّلین اسلام آورنده ، علی بن ابیطالب رضی اله عنه خواهد بود (استیعاب 2/457 ، مجمع الزوائد 9/102) .

5 عمربن الخطاب یکی دیگر از این راویان است . عبداللّه بن عباس گوید: شنیدم وقتی گروهی نزد عمربودند، سخن از سابقین در اسلام به میان آمد ، عمر گفت: اما درباره علی شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله سه خصلت درباره او می گفت، که بسیار آرزو می کردم یکی از آن خصلت ها برای من بود. رسیدن به این آرزو از هر چه خورشید بر آن بتابد برای من محبوب تر است . من و ابوعبیده و ابوبکر و گروهی از اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله در نزد آن حضرت بودیم که دست به پشت علی رضی اله عنه می زد و بدو می گفت: یا علی! تو اوّل مؤمنی هستی که ایمان آورده و اوّل مسلمانی که به اسلام گرویده و نسبت تو به من، مانند نسبت هارون به موسی است . (رساله اسکافی، مناقب خوارزمی و شرح ابن ابی الحدید 3/258) .

عموهای دیگر و سایر اقوامش بیرون شده، نمازهای خود را با او در آن جا می گزارد و در آخر روز به مکّه بازمی گشتند و بدین ترتیب مدتی دراز ، عمل کردند تا آنگاه پس از دیرزمانی ، روزی ابوطالب متوجّه کار آن ها شد، در حالی که هر دو به نماز ایستاده بودند به پیامبر صلی الله علیه و آله گفت: برادرزاده ! این چه دینی است؟... تا آخر حدیث .

(تاریخ طبری 2/213 ، سیره ابن هشام 1/264،265 ، سیره ابن سیدالناس 1/93 ، کامل ابن اثیر 4/22 ، شرح ابن ابی الحدید 3/260 ، سیره حلبیه 1/287) .

این بود پاره ای از نصوص و سخنان مأثور از امیرالمؤمنین و صحابه و تابعین در این که علی علیه السلام اول مسلمان بوده است و تعداد این نصوص بالغ بریکصدنص می شود.

ادبیات و تذکره نویسان 11 کتاب را به او نسبت داده اند . (1)

کتاب عیارالشعر و در فهرست ابن ندیم 221 ، معایرالشعرا ، آمده و حموی در معجم الادباء 3/58 گوید: حسن بن بشرآمدی، کتابی دراصلاح محتویات آن نوشته است.

ابن طباطبا را اولاد فراوانی در اصفهان بود که در بین آنان دانشمندان ، ادبا، اشراف و نقبا وجود داشته اند . «نسابه عمری» در «المجدی» گوید، او را نسلی گسترده و طولانی است که افرادی موجه و با شخصیّت ، بین آن ها بوده اند مانند، ابوالحسن احمد شاعر اصفهانی و برادرش ابوعبداللّه الحسین متصدی نقابت در اصفهان ، که هر دو فرزندان علی بن شاعر معروف می باشند و دیگر شریف ابوالحسن محمد، در بغداد که او را «ابن بنت خَصْبَة» گویند .

صاحب اختیار دوّم شما این است .

سپس برای او و هرکس به یاری او برخیزد، دعا کرد و هرکسی که از یاریش فرونشیند نفرین نمود . فریاد برداشت و دروغ هم نمی گفت، ای اباالحسن ! آفرین بر تو ای سرور پیرو برنا.

تو صاحب اختیار گروه مؤمنان ، اعم از زن و مرد گردیدی .

خلافت و وزارت ازآن کیست آیا مگر نه آن دو ، برای او به هم گردآمده اند ؟!؟!

آیانه خلافت ووزارتی که خدای بر ما درآیات محکمش تلاوت فرموده،فرض شده است.

شما دلیل خود را بیاورید و سخن خود را بگوئید و گفتار فلان و بهمان را رها کنید .

چه گمراهی دور و درازیست، گمراهی شماتاهدایت،مگراین که برهان قاطع را بفهمید.

این ابیات از قصیده محبّره (تزئین شده) ابن علویه است .

این قصیده، متضمن برجسته ترین فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام است که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده و در حقیقت زبان کتاب و سنّت است نه یک عدّه تصویرهای خیالی و شاعرانه مسلسل . در این قصیده ، استدلال و برهان صادق ، بر امامت وصی پیامبر امین را ، بررسی می کنیم و مفهوم مولی را از دانشمندان یگانه ادبیات عرب و محقق بصیر، از پیشوایان لغت عرب و مرد بی نظیر از رجال، ادیب و سخن سرای عرب، می شنویم و این خود دلیلی نیرومند بر نظر شیعیان درباره دلالت لفظ «ولی» است و افاده ولایت مطلقه از لفظ «ولی» در حدیث، بر ولایت مطلقه مولی المؤمنین صلوات اللّه علیه .

او حدیث گرفته و به او اعتماد کرده اند .

در جلالت و مقام ابن علویّه این بس که اخبارش در کتاب هایی امثال: الفقیه ، التهذیب ، الکامل ، امالی صدوق، مجالس مفید و مانند این ها از کتاب های عمده اصحاب امامیّه «رضوان اللّه علیهم» مورد استناد است و دلیل بر وثاقت او، این بس که قمیین با این که به کمترین اشاره ای در راویان خدشه وارد می ساختند ، بر روایات او ، اعتماد کرده اند .

اما قدرت شاعرانه او در اوج بلندی و در عالی ترین مراتب صنعت شعر، بوده است . نظم او به فصاحت معنوی و عظمت لفظی و سیاق نیکو و قوت ترکیب ، امتیاز دارد و برازندگی او ، به قاطعیت استدلال و حسن القای مطلب و دست یابی به دلائل کوبنده و رسیدن به روح مقصود درتعبیرات اوست . از این رو اشعارش درباره ائمه دین علیهم السلام همچون شمشیری است که شبهات ناصبیان را، قطع می کند یا همچون کلنگی است که به ویرانی خانه های عنکبوتی اشتباه کاران مخالف امامت عترت طاهره، می پردازد . قصیده مُحَبَّره او که ما محل شاهد کتابمان را از آن برگزیدیم گواه همه این گزارش ها است و نیز گواه کوبنده ای بر برازندگی شعر و قدرت شاعرانه اوست چنان که ابوحاتم سَجِسْتانِیّ در آنچه بدان او را ستودیم، گواهی داده است . ابن علویه به سال 212 ه در حالی که نود و هشت ساله بود، این شعر را گفته است:

سرانجام دنیا، برای ثروتمندبی چیزی و برای لذّت های زودگذر، پشیمانی آوراست.

و برای خردمندان ، مرگ مایه عبرت است و در توشه تقوا برگرفتن غنیمت است .

و انسان می کوشد تا روزی بیشتری برای خود فراهم آورد ، ولی جز آنچه قلم تقدیر برای او نوشته ، برایش نخواهد بود .

چه بسیارند آن ها که در چشم مردم خاشع اند و خدا جز آنچه مردم می دانند از آن ها چیزهای دیگر می داند .

و بعد از آن که صدساله شد گفت: روزگار کمر راستم را خمیده و عمرم را به لحظات آخر رسانید . و فرسودگی به هر عضو و مفصل من، راه یافت و کیست آن که در برابر روزگار ، سالم بماند .

پایان برگزیده جلد ششم کتاب ترجمه الغدیر

ص: 141

شروع جلد هفتم کتاب ترجمه الغدیر

گفت : پس در جنگ «حنین» که برید و درید؟

گفتم : آن کس که مشرکین را در یک لحظه درو کرد .

گفت : برای تناول مرغ بریان حضور چه کس آرزو بود؟

گفتم : همان که نزد خدا و رسول مقرّب و محبوب تر بود .

قالَتْ : فَمَنْ تَلَوْهُ یَوْمَ الْکِساءِ أَجِبْ .

فَقُلْتُ : اَفْضَلُ مَکْسُوٍّ وَ مُشْتَمِلُ .

گفت : کدام کس در سایه عبا همتای رسول گشت ؟

گفتم : برترین عالمیان از گلیم دوش و خزپوش .

قالَتْ : فَمَنْ سارَ فی یَوْمِ الْغَدیرِ أَبِنْ !

فَقُلْتُ : مَنْ کانَ لِلاِْسْلامِ خَیْرُ وَلِیٍّ .

گفت : در روز «غدیر» چه کس سروری یافت ؟

گفتم : آن که برای اسلام بهترین یاور بود .

گفت : سوره«هَلْ أَتی» که نازل شدچه کسی تشریف یافت؟

گفتم : آن که عطا بخشیش از همه فزون بود .

گفت : دست که در رکوع نماز با انگشتری به سوی سائل دراز گردید؟

گفتم : دست کسی که محکم تر نیزه به سینه دشمنان کوبید .

گفت : پس آن که آتش دوزخ را تقسیم کند کیست ؟

گفتم : آن که شراراندیشه اش، ازشعله آتش گیراتراست.

گفت : رسول پاک مطهر، در مباهله که را همراه برد؟

گفتم : آن که در سفر و حضر همسنگ و همتای او بود.

گفت : پس چه کسی از میان امت شبیه هرون بود؟

گفتم : آن که در آشوب و فتن نلغزید و از پای نماند .

گفت : پس شهر علم را چه کسی دربود ؟

گفتم : آن که نیازمنددانشش بودندوخودنیازمندنبود.

ص: 143

گفت : قاتل «ناکِثین» بیعت شکن که بود ؟

گفتم : جنگ جمل پرده گشای این راز است .

گفت : با «قاسِطین» بیدادگر که نبرد کرد؟

گفتم : دشت صفین را بنگر که صحنه عمل بود .

گفت : «مارِقین از دین» را چه کس تیغ برسرکوفت؟

گفتم : روز نهروان معنی آن آشکار گشت.

گفت : به روز رستاخیز ، شرافت حوض کوثراز کیست؟

گفتم : آن که خاندانش شریف ترین خاندان هاست.

گفت : پس «لوای حمد» را که بر دوش خواهد کشید؟

گفتم : همان که از نبرد نهراسید.

گفت : تمام این مزایا در یک نفر جمع بود؟

گفتم : آری در یک نفر.

گفت : کیست ؟ نامش برگو!

گفتم : امیرالمؤمنین علی.

در یک مورد تحلیل نموده ، در هر ناحیه به طور علیحده داد سخن داد .

مشهورترین و قدیمی ترین کتابی که به تحلیل و ترجمه صاحب پرداخته «یتیمة الدهر» ثعالبی است که 91 صفحه آن به تحلیل شخصیت اواختصاص دارد و بقیه مربوط به شعرایی است که او را مدح و ثنا گفته اند .

خدای تعالی که شوکتش بلندباد، آیتی فرستاد،«امروزآئین شمارا به کمال رساندم .

و نعمت هدایت را بر شما تمام فرمودم » آری نصب امام، از نعمت بخشی خداست برانام .(1)

ریشه غم و اندوه برکن و نهال شادی و امید بنشان .

آن دیگرانند که اندوه دل را با جرعه شراب چاره سازند.

وچون درجستجوی نعمت شوی، ازفضل بی کران به نصیبی جزفراوان قانع مباش.

که چشم طمع فرودوزی و از آب دریا به کفی قناعت ورزی .

اینک هنگام آن است که دست تمنّا فراز باشد و آرزوها دور و دراز .

با دودست کرم ، جود و بخشش کن ، نه کم بلکه بسیار .

مگذارکه دست الحاح وطلب کشیده دارندباآن که نعمتت سرشاراست وبختت کامکار.

سپاس و ثنایت بر زبان است و داغ مهرت بر دل آشکار .

اینک ستایشنامه بکر و نو، همچون درخش بوستان خرم و دلپذیر.

از سراینده اش خوشدل و شادان ، چون شادی نیزار از آب غدیر ،

تا آخر قصیده .

هنگامی که راهی بغداد شد، به مصاحبت خود برگزید .

در خدمات دینی و اجتماعی گام های وسیعی برداشته و تلاش و کوششی چشم گیر داشته ، با سابقه ممتد و قدمی استوار .

درسال 304 تولد یافته و در شب شنبه 25 جمادی الاولی سال 400 چشم بر دنیا فروبسته و چکامه سرایان در سوگ و ماتمش سروده اند ، ازجمله دو فرزندش : سید مرتضی و شریف رضی و نیز مهیار دیلمی و هم ابوعلاء مَعَرّی با قصیده ای که در «سقط الزند» ثبت آمده است .

تمام آن چه در فرهنگ رجال، از مدح و منقبت او به رشته نظم و تحریر کشیده اند ، دون آن مناقب بی کران و اخلاق و آداب کریمه است که سرورمان شریف رضی حائز آن گشته است : از فهرست نجاشی گرفته (صفحه 283) تا یتیمة الدهر ثعالبی (3/116) و انساب مجدی و تاریخ بغداد (3/246) ، کامل ابن اثیر 9/89 ، معالم العلماء 138، دمیة القصر 73 ، تاریخ ابن خلکان 2/106 ، منتظم ابن جوزی 7/279 ، خلاصه علامه 81، صحاح الاخبار 61، انساب ابی نصر بخاری، عمدة الطالب 183 تحفة الازهار ابن شَدْقَم ، تاریخ ابن کثیر 12/3 ، مرآة الجنان 3/18 ، شَذَرات الذهب 3/182 ، شرح ابن ابی الحدید 1/10، غایة الاختصار، درجات الرفیعه سید علیخان مدنی، مجالس المؤمنین 210، جامع الاقوال ، نسمة السحر یمنی، لسان المیزان 4/223 ، ریاض الجنة زنوزی ، روضة البهیه سید علی خان. ملخص المقال ، رجال ابن ابی جامع، اجازه سماهیجی اتقان 121 ، منهج المقال 293 تأسیس الشیعه 107 ، سمیرا الحاضر شیخ علی ، تنقیح المقال 107 ، یتیمه عاملی 18 تاریخ آداب اللغه (1) 2/257، اعلام زرکلی 3/889 ،دائره بستانی 10/458 ، دائره وجدی 4/251 ، مجله «الهدی» نشریه عراق در جزء سوم از سال اول صحفه 106 ، معجم المطبوعات.

نهج البلاغه : ازاعصار پیشین تا عصر حاضر، دانشمندان و محدثین با دقّت تمام،

ص: 148

همّت به حفظ این کتاب گماشته و مانند قرآن کریم آن را به عنوان تبرّک حفظ می کرده اند .

نثر فهمیده و شناخته ایم ، میان ماه من تا ماه گردون ، تفاوت از زمین تا آسمان است . به خدا سوگند: من این خطبه را در کتاب هایی دیده ام که دویست سال قبل از سیدرضی تألیف شده ، به خدا این خطبه را با خط کسانی از علماء ادب دیده و شناخته ام که پیش از ابواحمد نقیب پدر سید رضی نوشته اند و به یادگار نهاده اند ؟

شارح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید گوید : من نیز قسمت های زیادی از این خطبه را در تألیفات استادمان ابوالقاسم بلخی پیشوای معتزله بغداد، دیده ام که سال ها پیش از تولد رضی زندگی داشته و قسمت های دیگری از آن را در کتاب ابوجعفر «ابن قبه» از متکلمین امامیه دیده ام و آن، کتاب مشهوری است که به نام «الانصاف» خوانده می شود و «ابن قبه» از شاگردان شیخ ابوالقاسم بلخی است و در همان دوران قبل از حیات سیدرضی زندگانی را بدرود گفته است. سخن ابن ابی الحدید پایان پذیرفت .

علاّمه شیخ هادی آل کاشف الغطاء کتابی پرداخته در 66 صفحه که تنها پیرامون کتاب نهج البلاغه و شبهات وارده بر آن بحث می کند ، کتاب به طور جامع و کامل تهیه شده و نیکو از عهده مطلب برآمده است .(1)

اِنّی لَمِنْ مَعْشَرٍ اِنْ جَمَعُوالْعُلی تَفَرَّقُوا عَنْ نَبِیٍّ اَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ

من از آن خاندانم که چون برای مهمی گردهم آیند ، شکوه و جلالشان به هنگام پراکنده شدن ، نمودار شود: آن یک پیامبر است و آن دگر وصی، آن یک نقیب و آن دگر شریف و ... .

* شریف رضی ، هنر شعر و قافیه پردازی را فضیلت و افتخار نمی دانست ، بلکه آن را وسیله برای پیشبرد مقاصد خود می شناخت ، می فرمود :

شعر برای من افتخاری نیست ، ولی هرگاه دیگران به مفاخره برخیزند من با شعر آبدارم به مقابله برخیزم .

بیشتر نقّادان ادب، او را سرآمد شاعران قریش می شناسند ، خطیب بغدادی در تاریخ خود جلد 2 ، صفحه 246 می نویسد : از ابوعبداللّه محمدبن عبداللّه دبیر شنیدم که در حضور ابوالحسین ابن محفوظ که یکی از رؤساء بود ، می گفت: جمعی از بزرگان علم و ادب را دیدم که می گفتند «شریف رضی از همه شاعران قریش سراست» ابن محفوظ گفت: این سخن استوار و صحیح است ، در میان قریش ، شاعرانی یافت شده اند که خوب می سروده اند ولی کم ، اما کسی که هم نیکو بسراید و هم فراوان ، جز شریف رضی را ندیده ایم .

ابن ابی الحدید ، در شرح نهج البلاغه گوید: «رضی» در مدتی اندک، پس از دوران سی سالگی قرآن را حفظ کرده و بخش مهمی از فقه و فرائض (میراث) را فراگرفت، دانشمندی ادیب و شاعری ماهر بود ، با نظمی روان و فصیح و الفاظی پرمعنی و بلیغ ، در پرداختن قافیه توانا و در ساختن انواع شعر مقتدر که اگر در وادی تغزل گام زند و به یاد معشوق ترانه و غزل ساز کند ، احساس لطیف و خیال دلپذیرش شگفتی ها ببار آرد و اگر در میدان ثنا و ستایش تازد و با نظمی سهل و روان ، به صید معانی پردازد ، هیچ شاعری به گرد او نرسد و اگر در سوگ و ماتم ، به سوز درون دامن زند ، بر همه ماتم سرایان سبقت گیرد و با همه این ها ، دبیری سخندان و صاحب سخن بوده پارسا، با روحی شریف و همتی والا ، پابند احکام دین ، معتقد و با یقین . از هیچ کس صله و جائزه نپذیرفت ، حتی جوائز پدرش را بازمی گرداند .

ص: 151

شروع جلد هشتم کتاب ترجمه الغدیر

گفتم : غائله ای بود که منش برملا نسازم . خداوند سزایشان دهد .

به آنان که اگرنام برم، همگان می شناسندوچهره هاشان ازکینه درون پرچین است.

به آن هنگام که بازار دین بی رونق بود ، از نزاع و درگیری بازنشستند و چون پرچم دین به اهتزاز آمد، بر سر خوان گسترده اش به نزاع و کشمکش برخاستند .

پیشتازشان در مکر و دغل از دوّمی الهام می گرفت، سومی دنباله رو آنان گشت .

بیائید در این باره منصفانه قضاوت کنیم : خرد داور ما باشد و محکوم هر که باشد ، محروم .

به کدامین حقّ فرزندان رسول ، سربه فرمان شما گذارند ، با این که افتخار شما در متابعت رسول است .

و کیفَ ضاقَتْ علَی الاَهِلینَ تُرْبَتُهُ وَ لاَِجانِبِ مِن جَنْبَیْه مُضْطَجَع

خاندانش از آرمیدن در کنار تربت او محروم، بیگانگان در کنار مرقدش مدفون ؟

از چه رو اجماع را حجت خود دانید ، با آن که نه اجماعی در میان بود، و نه رضا و رغبتی مشهود.

اجماعی که «علی» در جمع مشاورین نباشد و با زور و اکراه تن دردهد ، عباس عموی رسول در شمار مخالفین باشد .

وَ تَدَّعیه قُرَیْشٌ بِالْقِرابَةٍ وَ الاَْنْصارُ لا رَفعٌ فیه وَ لا وَضْعُ

مهاجرین قریش، به بهانه قرابت و خویشی برخیزند ، انصار با دستی درازتر از پا بنشینند .

در تاریخ اسلام، اختلافی شدیدتر از این نشان نداریم، جز روایات ساختگی که بهم بافته اید .

وَ اَسْأَلُهمُ یَوْمَ «خُمٍّ» بَعْدَ ما عَقَدُوا لَهُ الوِلایَةَ لَمْ خانُوا و لَمْ خَلَعُوا

از چه رو، در غدیر خم که پیمان ولایت بستند ، راه خیانت گرفتند و سربرتافتند .

ص: 154

ابوالحسن (1) مهیاربن مرزویه دیلمی بغدادی ، ساکن کوی ریاح در محله کرخ بغداد: رفیع ترین پرچم ادب است که در شرق و غرب عالم به اهتزاز درآمده، نفیس ترین گنجینه سرشار، از گنجینه های فضیلت که پیشاپیش سرایندگان لغت عرب گام می زند: آن ها که اساس سخن را پی ریختند و کاخ آن را بر سمابرکشیدند .

منتی که بر ادبیّات درخشان عرب دارد، همواره با سپاسی فراوان یاد می شود، شعر و ادب به ثنابرخاسته ، فضل و حسب زبان به تحسین گشاده، نژاد عرب با هر که به آنان پیوند خورده مدیون فضل بی کران اوست . گواه مدعا دیوان شعرش است که در چهار دفتر پر ورق تنظیم یافته و فنون مختلفه شعر و ادب و شاخه های بارور آن را دربرگرفته، جلوه گاهی از هنر او در پرورش خیال و تصویر معانی است ، تا آن جا که معانی را بی پرده در برابر دیدگان مجسم می سازد و جز با سبکی استوار و ادبی توانا و اسلوبی نوین، سخن ساز نکند .

* مهیار دیلمی به دست سرورمان شریف رضی در سال 394 به شرف اسلام مشرّف گشت (2) و در مکتب او به آموزش شعر و ادب پرداخت و در شب یکشنبه پنجم جمادی دوم به سال 428 درگذشت.

درهیچ یک ازکتب تراجم وفرهنگ های ادبی تاریخی،اختلافی درتاریخ وفات اونیافتیم، شرح حال اورادراین مصادرخواهید یافت:

تاریخ بغداد ج 3/276، منتظم ج 8/94، تاریخ ابن خلکان ج 2/277، مرآة یافعی ج 3/47، دُمْیَةُ الْقَصْر ج 76، تاریخ ابن کثیر ج 2/41، کامل ابن اثیر ج 9/159، تاریخ ابی الفداء ج 2/168، أمل الامل شیخ حر عاملی، روض المناظر ابن شَحْنَه، اعلام زرکلی 3/1079، شَذَرات الذَّهَب 3/247، تاریخ آداب اللغة ج 2/259، نَسَمَةُ السَّحَر (شرح حال

ص: 155

آنان که به راه تشیع رفته و قصیده سروده اند) دائرة المعارف فَرید وَجْدی ج 9/484، سفینة البحارج2/563،مجله المرشد2/85.

به ترتیب سال مرتب شده، یک نسخه از این دیوان که بر خود ناظم شریف علم الهدی خوانده شده موجود است (1) ابن شهر آشوب از شریف مرتضی ابیات دیگری در جزء سوم از مناقب خود صفحه 32 ثبت کرده که درباره عید «غدیر» سروده شده، علاقمندان مراجعه کنند .

کلام ، فقه ، ادب، نحو ، شعر ، معانی شعر، لغت و غیر این ها پیشاپیش دانشمندان . کتاب های بسیاری تصنیف کرده و سؤالات فراوانی از بلدان اسلامی به سویش گسیل شده که پاسخ آن ها را در دفتر و یا رساله ای مرقوم داشته، باید به فهرست مؤلفاتش رجوع کرد . (1)

و ابن خلکان گوید: در علم کلام، ادب و هنر و شعر ، پیشوا بود ، کتاب هایی بر اساس مذهب شیعه تصنیف کرده ، در اصول دین گفتاری ویژه دارد ، ابن بسّام در ذخیره اش نام برده و گفته: شریف مرتضی پیشوای ائمه اهل عراق بود، دانشمندان به ساحتش پناه بردند و بزرگان از خرمنش خوشه برگرفتند، استاد علوم کهن ، نکته سنج صاحب سخن، آوازه اش به هرجا پیچید و اشعارش چون نوگل گلستان بردمید. آثار وجودیش که به یادگار مانده پسندیده درگاه خداوندگار مجید. علاوه بر تألیفات مفیده در دین و تصنیفات رشیقه در احکام و آئین که بهترین گواه است بر این که از اصل و تباری با عظمت جدا گشته و از خاندان جلیل و با شخصیتی پای به دوران نهاده . باری نثر نمکین و اشعار نغز و شیرین او فراوان است .

علم اصول ، برخی شاعر نکته پرداز و یا خطیب سخن ساز.

از عائدی املاک فراوانش (1) حقوق و مزایائی برای شاگردان خود مقرر فرموده بود، تا نیازی به کسب و کار نداشته فارغ البال ، مشغول درس و بحث و مطالعه باشند، از جمله : شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی هر ماهه 12 دینار طلا دریافت می کرد و قاضی ابن البَرّاج حَلَبِیّ 8 دینار و هکذا سایر شاگردان محضرش .

ضمنایکی ازدهات خودراوقف کرده بودتاعایدی آن به مصرف کاغذدانشمندان برسد.

گویند : در یکی از سال ها ، قحطی شدیدی رخ داد، یک نفر یهودی به منظور تحصیل قوت و سدجوع ، فکری اندیشید و به مجلس شریف مرتضی آمده اجازه گرفت که قسمتی از علم نجوم را از محضر او استفاده کند ، شریف مرتضی درخواست او را اجابت کرد و دستور داد : برای امرار معاش او روزانه وجهی مقرر کردند . مرد یهود، مدّتی از درس شریف مرتضی استفاده کرد و از پس چند ماه به دست شریف او به شرف اسلام مشرف گشت . (2)

شریف مرتضی ، برای دولت و ثروت خود شرافت و ارزشی قائل نبود، زیرا مفاخر و مکارم او در حدی بود که جلال و ثروت او را تحت الشعاع گرفته بود ، لذا می گفت :

و ما حُزْنِیَ الاِمْلاقُ والثِّروَةُ الّتِی یُدِلُّ بِها اَهْلُ الیَسارِ ضَلالُ

اَلَیْسَ یُبَقَّی المالُ اِلاّ ضَنانَةً وَ اَفْقَرَ اَقواما نَدیً و نَوالٌ

اِذا لَمْ أَنَلْ بِالْمالِ حاجَةَ مُعْسِر حَصُورٍ عَنِ الشَّکْوَی فمالِیَ مالٌ

از تنگدستی و اعسار بیم نکنیم ، چه دولت و ثروتی که صاحبان نعمت را پابند خواری کند ، جز حیرت و سرگشتگی نفزاید .

جز این است که فقیران از بخل و امساک به دولت رسند و دولتمندان از بخشش و عطافقیروتنگدست شوند .

ص: 159

2 شرافت حسب که با مقام نبوّت پیوندی اصیل دارد و در اثر همین حسب و افتخار ، بعد از مرگ برادرش شریف رضی، خلفای عصر مقام نقیب النّقبائی آل ابی طالب را ویژه او ساختند و شما خود می دانید که این منصب عظیم، در آن روزگاران تا چه حد عظیم و با اهمیت و باشکوه بود، زیرا در سراسر اقطار عالم، بر عموم آل علی سلطنت و فرمانروایی داشت : قبض و بسط امور، تعلیم و تأدیب ، دادرسی و دادخواهی و نظارت بر امور اجتماعی آنان در تمام شئون فردی و اجتماعی به عهده نقیب هر خاندان بود و او نقیب النقباء آل ابی طالب .

3 ابهت و جلال و جمال و مکانت علمی و اجتماعی او از یک طرف و توأم بودن قدرت و سطوت او با تحقیق و درایت و موشکافی از طرف دیگر، موجب شد که کفالت امر مظالم و پژوهش امور دادرسی و دادخواهی به او محول گردد، در نتیجه بیش از سی سال (1)، در شرق و غرب عالم اسلامی ، نقباء آل ابی طالب، تحت اداره شخص او انجام وظیفه می کردند ، حجاج با سرپرستی و رهبری او عازم حج می شدند و در حرمین شریفین مدینه و مکّه از امر و نهی او خارج نبودند و دادرسی مظالم و قضاوت و داوری در مرافعات و مخاصمات به وسیله او اجرا و انجام می گرفت .

آن که خورشید به یمن کرامتش بازگشت تا فضل نماز دریابد و فرشتگان گواه باشند .

و روز «غدیر» که رسول خدا در جمع حاضران فرمود و دست او را برافراشت:

هرکه را من سرور و سالارم ، این علی سالار و سرور است ، اینم فرمان مؤکد است .

هر که یاریش وانهد ، خدایش وانهد ، هر که دستیارش شود ، خدایش کمک باد .

دراز قلعه خیبر برکند و به دور افکند، با آن که از روزه ناتوان بود،

لرزه بر ارکان دژ افکند، یهود را از هراس دل دربرطپید .

روح الامین در سما فریاد برکشید : اینک وصی . و اینک احمد پاک گوهر .

آب فرات سر به طغیان برآورد ، همگان از بیم هلاک بدو پناه بردند.

فرمودش : آب خود درکش . ریگ های فرات آشکار شد ، از صولت فرمانش .

زندگی نامه شاعر

ابوالغارات ، ملک صالح ، یکه سوار مسلمین ، نصیرالدین ، طلایع بن رزیک ابن صالح ارمنی و چنان که در «اعلام» زرکلی آمده ، اصل او از شیعیان عراق است.

از آن جماعتی است که خدای سبحان دین و دنیا را برایشان فراهم آورده افتخار دو سرا نصیبشان گشت : دانشی به حقّ نافع و سلطنتی دادگرانه. هم فقیهی ممتاز ، آن چنان که در کتاب «خواص عصر فاطمی» یاد شده ، هم ادیبی نکته بین و قافیه پرداز ، چونان که در فرهنگ رجال آمده .

در عین حال: وزیری دادگستر که قاهره با سیرت عادله اش می نازد، ملّت مصر در سایه عنایتش می بالد، دولت فاطمیان از حسن تدبیرش در سیاست رعیت و انتشار امنیت و دوام صلح و صفا به استحکام و قدرت می فزاید و چونان که زرکلی در «اعلام» گوید: وزیری خود ساخته که در شمار ملوک آید .

ص: 162

بالقب «ملک صالح» نامور شد و این لقب باسیره و روش او مطابق آمد، چنان که در تاریخ سراسر عظمتش می خوانیم : به حقّ سوگند که در دانش وافر و ادب فائق ، صالح بود، در دادگری و پارسائی صالح بود، در سیاست پسندیده و رعایت رعیت صالح بود ، در داد و دهش و بذل و بخشش صالح بود .

هر ساله اموال فراوانی به مشاهد مُشرّفه گسیل می داشت تا در میان علوییّن تقسیم شود و همچنان برای اشراف مدینه و مکّه، لباس و سایر مایحتاج زندگی می فرستاد، حتی الواحی که برای نوشتن کودکان مکتب آنان لازم بود و یا قلم و سایر ادوات کتابت .

ابن اثیر ، در تاریخ الکامل 11/103 گوید : در این سال (556) ماه مبارک رمضان، ملک صالح ، وزیر عاضد علوی صاحب مصر مقتول شد .

ملک صالح به سال 495 پا به جهان نهاد .

آل اللّه اند با ارج و ارجمند ، بر بلندی ها که بر منهاج و شریعتشان روانیم .

آخرین هدف ، بالاترین مقام . از قرآن واپرس تا خبرت گوید .

به رستاخیز ، اگر بر حوض کوثر راه یابی ، از زلال آب حیات سیراب گردی .

اگر شمع وجودشان نبودی ، خدای بزرگ نه آسمان و زمین آفریدی و نه حوا و آدم راه زمین گرفتی .

در زیر سایه بان عبا، به مباهله نشستند ، دشمن از هراس عذاب لب از سخن بربست .

جبریل که زیرعبا جای گرفت ، بر میکال مباهات و افتخار گرفت .

در پهنه گیتی کدامین کس همپایه او تواند بود که سرور ملایک جبرئیل امین خادم او بود .

کیست که در فضل و رهبری همتای آنان باشد ، با آن که معلّم قرآن اند .

پدر ، امیرمؤمنان . نیا، پیامبر اکرم هادی مصطفی .

دین حنیف اسلام را همراه تقوی پایه گذار بودند، به دستور خدا قیام کردند .

ابراهیم فرزند رسول ، خالویشان ، فاطمه دخت محمد مادرشان ، جعفر طیّار که در خلد برین به پرواز درآید ، عمویشان.

به سوی خدا گریزانم از این قوم که بر هلاک و دمار آنان متفق گشتند . و ای از این مصیبت . چه گونه همدست شدند .

از آب زلال دریغ کردند، شطّ فرات مالامال بود . جام مرگشان نوشاندند، زهر و شرنگ بود.

از خاندان مصطفی قصاص کردند ، خونی که علی در بدر و احد ریخت .

به رسم جاهلیّت شوریدند ، گویا مسلمان نبودند .

وحش بیابان حلقه ماتم زد ، پرندگان بر فرازشان سایبان برافراشتند .

عجبا . با شمشیر اسلام به خاک هلاکشان نشاندند ، به خاطر دیانت در خون هموار کردند . کجاتوانندخون حسین راازدامن خود بشویند ، نه این است که خیل بنی امیّه رابادست خودزین و لجام بستند؟

ص: 164

دانستند که حقّ ولایت با حیدر است، منتهی مظلوم و ستمکش بود .

ستم کردند ، حقّ او را بردند، عقب راندند با آن که پیشوا و سرور بود .

اعتراف کرد که این بیعت «فلته» و تصادف بود ، لذا گفت : هر که آن را تجدید کند باید کشت .

بدین جهت کار بشوری افکند ، میان شش نفر که صاحب اختیارش ابن عوف بود.

هدف این شوری، توطئه قتل علی بود ، تنها خدایش نگاهبان بود .

وگرنه شیر بیشه شجاعت کجا و کفتارهای ترسو . رخشان کجا و اختران کم سو .

شگفتا! با کدامین سابقه و ارج همتای او شدند، جز او کسی لایق خلافت بود؟

منتها، مقدرات، بر وفق مرادشان جاری گشت ، اراده خدا در آزمایش استوار و متین است .

با سرگشتگی و ضلالت خدای را نافرمان شدند و چونان عاد و جُرْهُم به هلاکت رسیدند .

عذرشان به پیشگاه مصطفی چه باشد که به رستاخیز گوید: از چه با علی خیانت کردید ؟

و یا پرسد : از پس من با همتای من چه کردید؟ پاسخ معذرت چه دارید ؟

نه این بود که از شما تعهّد گرفتم؟ از چه به عهد و پیمانش خیانت کردید ؟

فرمان خدا را پشت سر نهادید، از فرمانش سر به در بردید ، چه بد کردید .

خاندان خود را به رهبری شما انتخاب کردم، در سایه آنان ، راه هدایت گرفتید ؟

نعل وارونه زدید و بر آنان ستم را ندید، نعمت مرا کفران نمودید .

با سرکشی و طغیان هماره تیغ کین برافراشتید تا به مراد دل رسیدید .

گویا بیگانگان روم اند که سپاهتان صلیب را درهم شکند و پیروز گردد .

به خونخواهی پدرانتان ، فرزندان مرا کشتید ، داغ ننگ و عار بر پیشانی خود نهادید .

ص: 165

شما بی پدران، ارث مرا از دخترم دریغ کردید ، اما خلافت را دست به دست به ارث بردید .

گفتید : پیامبر برای فرزندش ارث نمی نهد . با این تصوّر ، صحیح است که اجنبی وارث او گردد ؟

مگر ارث داود را سلیمان نبرد ؟ یحیی وارث زکریّا نبود ؟ از چه سیره انبیاء را شکستید؟

اگر سلیمان و یحیی ارث پیامبری بردند ، چنان که در مسئله ارث ، فتوا دهید .

از چه زادگان انبیاء ارث پدر نبردند، هرکه نبوت را مدعی شد با معجزه و گواه آمد .

گفتید : حجّ تمتع و ازدواج موقّت ، حرام است. این سخن قرآن است یا از پیش خود به هم بافتید؟

زناکاران مورد عفو و اغماض اند ، آن که ازدواج موقت کند ، سنگسار و مقتول .

نه آیه قرآن است که فرمود : « فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآتُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ » (بعد از کامیابی از آنان پاداششان بپردازید) .

آیه دیگر نازل شد که حکم آن نسخ کرد؟ یا شما خود حکم آن را نسخ کردید ؟

گفتم : پیامبران دگر ، وصی خود را معرفی کردند، پذیرفتار شدید ، اما وصی مرا نافرمان شدید .

کردار شما با سیره من ناموافق ، فرمان من با فرمان شما مخالف .

گفتید: رسول خدا بی وصیت درگذشت . وصیت کرد ، اما شما نپذیرفتید .

نه او فرمود: « هر که به هنگام مرگ ، بی وصیّت ماند، به آئین جاهلیّت مرده باشد؟ رسول به آئین جاهلیّت نمرد ، بلکه شما به دوره جاهلیّت بازگشتید .

فرمود : پیشوائی بر شما امیر کردم که راهبر شما باشد ، اما کبر و سیه کاری پیشه کردید .

بارهاگفتم و گفتم، اورا برهمه امیر و مقدّم شناختم وشما خودگواه و شاهد بودید .

ص: 166

گفتم : منزلت علی منزلت هارون است در خلافت . از چه او را عقب را ندید .

چونان که قوم ثمود، در برابر صالح به شقاوت برخاست ، راه شقاوت گرفتید، هرکس در گرو اعمال ناهنجار است .

فریفته زیور دنیا گشتید، عقل خود از کف نهادید، فریب خوردگان روزی انگشت ندامت به دندان گیرند .

نفرین بر آن گروه که در عداوت حیدر هماهنگ و همگام شدند ، بد کردند و تبه کار آمدند .

بر «یعسوب دین» ستم رانده حق او پامال کردند، پاک مرد آزاده خشم خود فروخورد .

به روز «غدیر» ، رسول حقّ نص ولایت قرائت کرد، همگان را خطاب فرمود .

گفت: از جانب حقّ پیام دارم که فرمانش ابلاغ کنم . اینک زبان برگشایم :

علی، کارگزار امر خلافت است ، راه او گیرید که پیشوای شما همو خواهد بود .

گفتند : به پیشوایی و حکومتش رضامندیم، سرور و مطاع همواست .

آن روز ، راه رشد و صلاح را شناختند، فردای آن به راه کوری شتافتند.

مصطفی درگذشت . آن یک گفت : علی بر ما سرور و سالار باشد ؟ نه به لات و عزی سوگند .

جمعی با علی در نزاع شدند ، که نه سابقه ای داشتند ، نه در گروه مسلمانان مقتدا و سرور بودند .

بر خوان خلافت خیمه زدند ، تا هرچه زودتر نوبت خود دریابند .

حدود و سیاسات بناحقّ جاری، فتوای ناروا راندند .

این یک سخن آن یک زیر پانهد، آن یک فرمان این یک نقض کند .

گویند : اختلاف امت خود رحمت است ! از این رو یکی حرام کند دیگری حلال خواند .

عجبا ! پروردگار بشر یکتا نباشد ؟ یا دین او کامل نبود که با دست اینان راه کمال گیرد؟

ص: 167

خدا را شرع نبی ناپسند آمد ، و اینان شرع بهتری پایه نهادند؟

یا نه . مصطفی ، فرمان حقّ به تمامی نگفت، برخی گفت و برخی نهفت؟

شاید : اینان انبیاء پسین بودند که چون رسول خدا درگذشت ، نوبت رسالت آنان گشت .

گویا : احکام نبی از راه حق به در بود ، اینان حقّ را به نصاب آن بازرساندند .

عجبا ! مگر نه قرآن گفت : « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الاِْسْلامَ دینا » ؟ دین شما را کامل کردم ، نعمت هدایت را تمام کردم ، رضا و تسلیم را به عنوان دین پذیرفتم . و فرمود : خدا را اطاعت کنید و هم رسول خدا را و هرکه از رسول او منشور ولایت دارد ، تا رستگار شوید .

از چه حلال خدا را حرام شمردند و حرام خدا را حلال و روا دانستند ؟

تصوّر کردید که خدای قرآن خطا کرد؟ یا رسول او ؟ یا جبرئیل امین .

رسول حقّ درنگذشت ، جز آن که خدا دین او کامل کرد . امر خلافت برامّت مبهم نماند .

منتها کینه ها آشکار شد ، جور و ستم حاکم گشت .

نالایق مقدّم شد ، لایق رانده شد . خطیب دم دربست ، نادان بر منبر رسول برشد .

تاریخ وفات ابن عودی ، معلومم نگشت ، البتّه سال ولادتش 478 هجری است ، عمادالدین اصفهانی هم درسال 554 نزدیک واسط (همامیه) او را ملاقات کرده است ، با در دست داشتن این دو تاریخ ، نمی توان تصور کرد که بعد از تاریخ 554 فراوان زیست کرده و یا عمرش از سال 558 تجاوز کرده باشد ، زیرا با این احتمال، سالیان عمرش به هشتاد می رسد و این جزء نوادر است ، خصوصا در این شهر و دیاری که شاعر ما ابوالمعالی می زیسته .

جوانمردی چون بوتراب کجاست ؟ پیشوای پاک گوهر در پهنه گیتی .

اگر دیدگانم دردمند گردد، از غبار نعلش توتیا سازم.

محمد رسول گرامی شهر علم است ، امیرمؤمنان باب علم باشد.

در محراب عبادت گریان، در صحنه پیکار خندان .

از زر و زیور چشم پوشید، درهم و دینار نیندوخت .

در پهنه رزمگاه سپاه شیطان تار و مار کرد، چون صاعقه شمشیرش آتش برانگیخت . علی است که با زیور هدایت آزین گرفت ، از آن پیش که جامه جوانی درپوشد.

علی است که بت های قریش بشکست ، آنگاه که بر شانه رسول برآمد .

علی است که «عمرو بن عبدود» را با ضرب شمشیر فروانداخت ، ضربتی که اسلام را آباد کرد .

داستان «براءت» و «غدیرخم» و «پرچم روز خیبر» نزاع را فیصله بخشد .

محمّد و علی چون هارون و موسی باشند . این تمثیل از پیامبر بزرگوار است .

در مسجد خود، درهای دیگران مسدود کرد، درب خانه علی بازماند .

مردمان، یکسر، قشراند ، سرورمان علی مغز باشد .

ولایتش بی شکّ مانند قلاده ، برگردن مؤمنین افتاد ، بینی دشمنان برخاک مالید.

هرگاه «عمر» در پاسخ مسائل به خطا رفت، علی راه صوابش بنمود .

و عمر از ره انصاف گفت: اگر علی نمی بود پاسخ خطایم مرا به هلاکت و تباهی می راند.

از این رو فاطمه و سرورمان علی ، با دو فرزندش ، مایه خوشنودی و مسرت خاطراند .

هر که خواهد خاندانی را با ستایش برکشد ، من ثناخوان اهل بیت رسولم .

اگر مهر آنان مایه ننگ و عار باشد و هیهات که چنین باشد من از روزی که

ص: 169

فرزانه گشتم، قرین این ننگ و عارم .

علی را که پرتو حقّ و رهبر حق جویان بود ، کشتند . آن که یکتامرد میدان بود .

زاده اش حسن مجتبی، جوانمرد عرب را کشتند ، به سمّ مذاب کارش ساختند .

حسین را از آب فرات محروم کردند، با طعن نیزه و شمشیر به خاک و خون کشیدند .

اگر سخن زینب نبود ، علی سجّاد را هم می کشتند ، کودکی خردسال .

پیشوای عدالت زیدبن علی را بردار کشیدند ، خدا را ز این ستم ناهنجار .

دختران محمّد در تابش خورشید، تشنه لب ، خاندان یزید درسایه قصر و خرگاه .

خاندان یزید خیمه چرمین به پا کردند ، اصحاب کساء جامه برتن نداشتند .(1)

شروع جلد نهم کتاب ترجمه الغدیر

انسان جستجوگر از این داستان می تواند چنین نتیجه بگیرد که : اسماعیل حضرمی پیش خدا از پیامبر اکرم و وصیش امیرالمؤمنین برتر و بالاتر است ، زیرا برگرداندن خورشید برای علی امری بوده که یا با دعای علی و یا با دعای پیامبر اسلام واقع شده ، اما در مورد اسماعیل حضرمی او به خادمش دستور داد که به خورشید فرمان دهد تا بماند آن هم توقف کرد . آن گاه دستور داد خورشید را از اسارت آزاد نماید ، یا خود او دستور توقف خورشید را صادر کرد آن هم توقف نمود !

« یُریدُونَ اَنْ یُطْفِئُوا نُورَاللّه ِ بِاَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللّه ُ اِلاّ اَنْ یُتِمَّ نُورَهُ » می خواهند نور خدارابادهانشان خاموش کنند،لیکن خدانمی خواهدمگراین که نورش را تمام نماید . (1)

نماز بخواند و یا تمام روزها را روزه بگیرد .

آن گاه اضافه می کند: مداومت بر شب زنده داری در تمام شب نه تنها مستحب نیست بلکه مکروه است و این امر همانند دائما روزه نگهداشتن از سنت آن حضرت نیست.

و گاهی هم گمان کرده که این کار از توانایی آدمی خارج است و گفته است: اگر چنین کاری ممکن باشد علی رضی اللّه عنه داناتر به سنّت پیامبر و شایسته تر به پیروی از راهنمائی هایش و دورتر از چنین مخالفتی با آن حضرت است در صورتی که در بیست و چهار ساعت هزار رکعت نماز خواندن و به دیگر وظائف نیز پرداختن غیر مقدور خواهد بود ، زیرا آدمی نیازمند به خوراک و خواب و... نیز هست !

و زمانی دیگر فکر می کند که : طبعا چنین عملی با سرعت و عجله صورت می گیرد و چنین کاری عاری از خضوع و خشوع و همانند دانه برداشتن کلاغ از زمین خواهد بود و چنین عملی فائده زیادی نخواهد داشت !!

جناب ابن تیمیة آنگاه گفتارش را چنین پایان می دهد: شب زنده داری با تهجّد و قرائت همه قرآن در یک رکعت نماز درباره عثمان رضی اللّه عنه ثابت است، پس شب زنده داری و تلاوت قرآنش از دیگران آشکارتر است .

استحباب ذاتی دارند و در احادیث زیاد از پیغمبر اکرم به آن ترغیب شده که ذیلاً به برخی از آن ها اشاره می شود، ارتباطی ندارد :

اَلصَّلاةُ خَیْرُ مَوْضُوعٍ اِسْتَکْثَرَ اَوْ اِسْتَقَلَّ : «نماز بهترین چیز است زیاد خوانده شود یاکم ».(1)

« نماز بهترین چیز است ، پس هرکس توانائی زیاد خواندنش را دارد کوتاهی نکند» (2)

« ای انس اگر توانستی همواره نماز بخوانی بخوان که فرشتگان تا زمانی که نماز می خوانی بر تو درود می فرستند» (3)

« کسی که در شب نمازش زیاد باشد (یا زیاد نماز کند) در روز چهره اش نیکو می گردد. (4)

به طریق صحیح از بخاری و مسلم روایت شده که: پیامبر اکرم آنقدر شب را به عبادت روی پا ایستاد که از پایش خون جاری شد .

و در «المواهب اللَدُنِیَّة» آمده: پیامبر اکرم در زمان پیری بعضی از ذکرهای نمازش را نشسته می خواند بعد از آن که آنقدر سرپا عبادت کرده بود که قدم هایش ترکیده و خون از آن جاری شده بود .

ص: 174

و روش جاری میان مسلمین در انجام عباداتی از قبیل: نماز، روزه ، حجّ ، قرائت قرآن و دیگر اعمالی که موجب تقرّب به خدا می شود این بوده که هرکدام طبق توانائیشان از آن انجام می دادند و هیچ گاه اکتفاء به آن عبادات معدوده ای که برای رسول خدا شمرده شده نمی کردند البتّه مردم در توانائی مختلفند چنان که خداوند در قرآنش می فرماید: « به مقدار توانائیتان از خدا بپرهیزید خداوند کسی را جز به مقدار توانائیش تکلیف نمی کند » از این روست که می بینی :

این یکی هر روز صد رکعت نماز می خواند و دیگری دویست رکعت مانند : ابویوسف قاضی و فقیه کوفی متوفی در سال 182 ه .

و بعضی دیگر هرکدام 300 رکعت مانند : پیشوای حنبلی ها «احمدابن حنبل» متوفی در سال 241. (1)

خود آنان در شرح حال بسیاری از رجال اهل سنّت نقل کرده اند که آنان در شبانه روز و یا تنها در روز 1000 رکعت نماز می خوانده اند و این را از فضائل آنان به شمار آورده اند و از آن جمله است: 1 مرة ابن شراحیل همدانی متوفی در سال 76 ه ، چنان که گفته شده در هر شبانه روز 1000 رکعت نماز می خوانده است . (2)

2 عبدالرحمان ابن ابان ابن عثمان ابن عفان در هر روز 1000 رکعت نماز می خوانده است . (3)

3 مصعب ابن ثابت ابن عبداللّه ابن زبیر متوفی در سنه 157 در هر شبانه روز

ص: 175

1000 رکعت نماز می خوانده است . (1)

و ما هم اکنون از یارانمان، کسانی را می شناسیم که گاهی در شب و گاهی در شبانه روز کمتر از 7 ساعت، 1000 رکعت نماز همه چیز تمام برخلاف پندار «ابن تیمیة که می پنداشته محال است» می خوانند .

بنابراین بجاآوردن 1000 رکعت نماز در شبانه روز هیچ گاه تمام وقت آن را اشغال نمی کند و نیازمند به مصرف تمام وقت و یا نصف آن نیست و چنین کاری مخالف با سنت پیامبر نیز نمی باشد، بلکه عین سنت است و عمل علماء و اولیاء نیز آن را تأیید کرده است . پس هر که می خواهد از نماز زیاد و یا کم بجاآورد .

علیهذا مداومت بر شب زنده داری در تمام شب اگر مستحب نباشد و چنان که ابن تیمیه پنداشته مکروه و مخالف سنت ثابته پیامبراکرم باشد، چگونه در طی کتاب ها از فضائل بزرگان آنان به شمار آمده است ؟ و اینک اسامی و چگونگی اعمال بعضی از آنان ذیلاً آورده می شود :

1 سعید ابن مسیب تابعی متوفی در سال 93 ه چهل سال با وضوئی که در ثلث اول شب می گرفته نماز صبح را می خوانده است . (2)

2 حسن بصری تابعی متوفی 110 ه چهل سال با وضوئی که در ثلث اول شب می گرفته نماز صبح را می خوانده است .(3)

3 پیشوای حنفی هانعمان چهل سال نماز صبح را باطهارت نمازعشاء خوانده است.

4 ابوالحسن اشعری بیست سال نماز صبح را با وضو عشاء می خوانده است .(4)

ص: 176

این رساله ، دارای فوائد زیادی است که نمی شود محتوای آن را ناچیز شمرد و در سال 1311 ه در هند چاپ شده است .

او در صفحه 18 همان رساله می نویسد: «خلاصه مطلب که پیروی از علماء بزرگوار مورد قبول من نیز می باشد این است که: «تمام شب را به عبادت مشغول بودن و خواندن تمام قرآن در شبانه روز 1بار یا چند بار و انجام 1000 رکعت نماز، یا بیشتر و امثال اینگونه عبادات نه بدعت است و نه در شرع از آن نهی شده، بلکه عملی نیکو و مطلوب است .

لغزش هایم بیش از 36 تا نیست و برای هر لغزشی صدهزار مرتبه استغفراللّه گفتم و هزار رکعت نماز خواندم که در هر رکعتی یک ختم قرآن نمودم . (1)

و تو می دانی که هزار رکعت نماز شامل هشتاد و سه هزار کلمه است ، زیرا رکعت اول نماز از تکبیرة الاحرام تا سجدتین مجموع کلماتش 69 کلمه می شود و هرگاه همین رکعت هزار مرتبه خوانده شود می شود 69 هزار کلمه و از رکعت دوم چون تکبیرة الاحرام ندارد ، هزار کلمه خارج می شود پس مجموع کلماتش می شود 68 هزار کلمه و هنگامی که کلمات تشهد را طبق مسلک شیعه و سلام را که عبارت است از «السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته» به آن بیافزائیم می شود 15 هزار کلمه در این صورت مجموع کلماتش می شود 83 هزار کلمه که 5057 کلمه از مجموع کلمات قرآن بیشتر است .

پس اعمال یادشده را با هزار رکعت نماز مقایسه کن تا ببینی که چقدر برآن فزونی دارد؟ اما دوستی نسبت به صاحب او را یاد شده به او اجازه می دهد که آن را ممکن بداند ، ولی دشمنی با خاندان پیغمبر ، موجب می شود که آن را غیرممکن بشمارد !!

و اما آنچه را که ابن تیمیة در پایان گفتارش آورده از این که : عثمان تمام قرآن را در یک رکعت از نمازش می خوانده، مطلبی است که از موضوع بحث خارج بوده، نهایت آن که ابن تیمیة آن را به خاطر این آورده که مقابله کند فضیلت امام را با فضیلتی از عثمان ، غافل از این که اشکالی را که بر نماز ائمه علیهم السلام وارد کرده بوده بر عمل عثمان نیز وارد خواهد بود ، زیرا اولاً چنین عملی طبق پندار او مخالف با سنّت است ، چون ثابت نشده که رسول خدا تمام قرآن را در یک رکعت از نماز خوانده باشد .

و ثانیا : چنین عملی از حدامکان خارج است ، زیرا کلمات قرآن 77934 است و بنا به

ص: 179

قول عطاء ابن یسار 77439 کلمه است و در هر صورت این رکعت نماز عثمان یا باید بین مغرب و عشاء واقع شده باشد و یا بعد از عشاء تا صبح و در هر دو صورت خواندن تمام قرآن در یک رکعت نماز غیرممکن خواهد بود .

و از سوی دیگر ، بخاری و مسلم ، از پیامبر اکرم روایت کرده اند که آن حضرت به عبداللّه بن عمر فرموده است : « قرآن را در هفت روز بخوان نه بیشتر » و نیز به طریق صحیح از آن حضرت روایت شده: «کسی که قرآن را کمتر از سه روز بخواند از آن چیزی نمی فهمد » به علاوه عثمان از زمره کسانی به شمار آمده که در هر هفته یک ختم قرآن می کرده است .(1)

بخاری در صحیحش از ابی هریرة و او از رسول خدا نقل کرده که فرموده است: قرآن بر حضرت داود سبک آمد تا جائی که فرمان می داد مرکوبش را زین کنند و پیش از زین شدن تمام قرآن را می خواند !

و قسطلانی در شرح این حدیث گفته است : گاهی زمان کم دارای برکت زیاد است در نتیجه در آن عمل زیاد واقع می شود و این حدیث دلالت می کند که خداوند متعال برای هرکسی از بندگان شایسته اش که بخواهد زمان را می پیچد چنان که مکان را .

توهین قرارداد و با گفتاری دور از منطق و ادب ، به آن حمله کرد و حرکت برای زیارت پیامبر اکرم را حرام شمرد و مسافرت برای این عمل مقدّس را معصیّت دانسته فتوی داد: کسی که برای زیارت پیامبر بزرگوار اسلام، مسافرت کند چون سفرش سفر معصیت است از این رو باید نمازش را تمام بخواند .

وقتی که این نغمه از ناحیه او ساز شد، بسیاری از دانشمندان و بزرگان اهل سنّت علیه او قیام کردند و شدیدا گفتارش را، مورد انتقاد قراردادند . کتاب های ارزنده ای علیه او نوشتند (1) و عقاید نادرست و بدعت هایش را مورد نقد و بررسی قرارداده عیوب و دروغ هایش را برای همگان آشکار نمودند . (2)

فقهاء شام ، فتوائی علیه او صادر کرده و «البرهان بن الفرکاخ الفزاری» در حدود چهل سطر درباره نادرستی عقیده ابن تیمیة بر آن نوشته در آخر کار، حکم به تکفیر او کرده است و «شهاب بن جهبل» نیز با او در این عقیده موافقت کرده و زیر خطش نوشته است: «پیروان مالک نیز چنین عقیده دارند» .

آنگاه اظهارنظر فقهاء شام، به قاضی القضاة شافعی مذهب مصر «البدربن جماعة» عرضه گردید . اونیز پشت همان ورقه فتوی نوشت: ستایش مخصوص خدا است ، آنچه که در این ورقه آمده پاسخ پرسشی است که در مورد گفته ابن تیمیة شده مبنی بر این که : «زیارت پیامبران و صالحان بدعت است و ... و مسافرت برای زیارت قبور انبیاء جائز نیست» این گفته باطل و مردود است و لذا گروهی از فقهاء نقل کرده اند که : زیارت پیامبراکرم فضیلت و سنّت مورد اتفاق همگان است و شایسته است که این

ص: 181

مفتی یاد شده (ابن تیمیة) از این گونه فتاوای عجیب و غریب که پیش ائمه و علماء باطل است ، منع گردد و چنانچه از آن دست نکشد به زندان افکنده شود و برای آن که مردم به اواقتداءنکنند،طرزتفکّر غلط او معرفی گردد».

و محمدبن ابراهیم سعداللّه بن جماعة شافعی آن را نوشت .

و محمد بن جریری انصاری حنفی نیز می گوید: «باید قطعا او را زندانی کرد » .

و محمد بن ابی بکر مالکی می گوید: و باید چنان او را از انتشار این عقیده بازداشت که به طورکلی این مفسده و دیگر مفاسدناشی ازآن، ازبین برود و احمدابن عمر مقدسی حنبلی نیز چنین گفته است .

این چهار نفر، قاضی القضاة مذاهب چهارگانه مصر، هنگام وقوع این فتنه در سال 726 ه بوده اند و در این زمینه به کتاب «دفع الشبه» صفحه 45 47 مراجعه شود . (1)

آیا برای او شایسته است برای زیارت آن حضرت در زمان حیات و یا بعد از مرگش، ارزشی قائل نشود و در ملاء عام اعلام کند که زیارت پیامبراکرم کار بیهوده ای است ؟!

آیا در میان تمام ملل، این رسم رواج ندارد که زیارت بزرگانشان را محترم می دارند و آن را برای زائر افتخار می دانند و به این کار ابراز علاقه می کنند ؟!

سیره تمام عقلاء عالم از هر ملت و مذهبی ، بر این جاری بوده و در تمام ادوار تاریخ بشریّت ، بر این اصل اتفاق داشته تا جائی که همواره ارزش بزرگان دین را با زیارت کردن و تبرک جستن دیگران به آنان اندازه گیری می نمودند .

ابوحاتم می گوید: « ابومسهر عبدالاعلی دمشقی غسانی، متوفی در سال 218 ه وقتی که به سوی مسجد می رفت مردم پشت سرهم صف کشیده بر او سلام کرده دستش را می بوسیدند»(2)

شریف ابوجعفر حنبلی ، متوفی در سال 476 ه فقهاء و دیگران بر او وارد می شدند

ص: 182

دست و سرش را می بوسیدند .(1)

الجزری محمدبن محمد ، که در سال 832 ه در شیراز فوت کرد در تشییع جنازه و بوسیدن و لمس کردن آن به عنوان تبرّک اشراف و خواص و عوام بر یکدیگر سبقت می گرفتند و چنانچه کسی نمی توانست به آن دست یابد کسی که به آن تبرک جسته بود متبرک می شد . (2)

این فرشتگان آسمان ها هستند که این قبر شریف را هر روز زیارت می کنند ، هیچ روزی نیست مگر آن که هفتاد هزار فرشته به زمین نازل می شوند و دور قبر پیامبر اکرم را می گیرند و بر او درود می فرستند. وقتی که شب می شود برمی گردند ، همانندآنان می آیندو کارهائی نظیرآنان انجام می دهندتا آن که زمین شکافته شود .(3)

این مرد ، زیارت قبور و رفتن به سوی آن ها و دعاء پیش آن ها را ، مایه کفر و ارتداد پیش همه مسلمان ها با همه اختلاف مذاهبشان می داند و آن را ناشی از غلّو در تشیع و قائل بودن به خدائی علی و فرزندانش می انگارد و می گوید: شیعه علی و فرزندانش را پیامبر می دانند که به آن ها وحی می شود !!

این نوع تهمت ها ، ناشی از خوی اموی گری آن ها نسبت به خاندان پیغمبر و روح دشمنی آنان نسبت به شیعه و امامان بزرگوار سرچشمه می گیرد وگرنه هیچ گاه شیعه علی و فرزندانش را جز بندگان صالح و شایسته خدا نمی داند .

درباره زیارت قبر پیامبر بزرگوار اسلام نقل کرده اند که پاره ای از آن ها را در اینجا می آوریم:

عبداللّه بن عمر به طور مرفوع (1) از رسول خدا نقل کرده که آن حضرت فرموده است : « مَنْ زارَ قَبْری وَ جَبَتْ لَهُ شَفاعَتی » : کسی که قبرم را زیارت کند ، شفاعتم برای او واجب است » .

این روایت را عده ای ازحافظان حدیث و ائمه روایات نقل کرده اند که ازآن جمله است :

1 محمد بن اسحاق ابوبکر نیشابوری ، متوفّی درسال 311 ه مشهور به ابن خزیمه در صحیحش .

2 حافظ ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی ، متوفی در سال 385 ه در سننش .

3 قاضی ترین قاضیان ابوالحسن ماوردی ، متوفی در سال 450 ه در «الاحکام السلطانیه» صفحه 105 .

4 قاضی عیاض مالکی ، متوفی در سال 544 ه در «الشفاء» .

از علی امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است: «هرکس قبرم را بعد از مرگم زیارت کند، گویاکه درحیاتم زیارتم کرده و هرکس قبرم را زیارت نکند به من جفا کرده است» .(2)

این روایت را گروه زیر نقل کرده اند:

1 ابوالحسین یحیی ابن الحسن بن جعفر حسنی، در کتابش «اخبار المدینه» .

2 حافظ ابن عساکر، متوفی در سال 571 ه ..

ص: 184

3 تقی الدین سُبْکِیّ ، متوفی در سال 756 ه در «شفاء السقام» صفحه 29 .

پیامبر اکرم فرموده است : « کسی که بعد از وفاتم زیارتم کند و درود بر من بفرستد، ده بار به او پاسخ می دهم و ده فرشته او را زیارت می کنند و همه بر او درود می فرستند و کسی که در خانه اش بر من سلام بفرستد خداوند روحم را بر من ردمی کند تا بر او سلام بفرستم» .

شیخ شعیب حریفیش ، متوفی در سال 801 ه در «الروض الفائق» جلد 2 ، صفحه 137 این حدیث را نقل کرده است .

وی نازل می شد و مشاهده زحمات افرادی از صحابه و پیشوایان اسلام که آن را تعمیر کرده و اعمالی در آن انجام داده اند و عبرت گرفتن از همه آن ها و ... » .

4 قاضی ابوالعباس احمد سروجی حنفی ، متوفی در سال 710 ه در «الغایة» می گوید: «حاجیان و عمره کنندگان وقتی که از مکّه مراجعت می کنند می باید به سوی مدینه به خاطر قبر پیامبراکرم حرکت کنند، زیرا آن از بهترین اعمال است» .

5 امام ابن الحاج محمدبن محمد عبدری قیروانی مالکی ، متوفی در سال 737 ه در «المدخل» در فصل زیارت قبور جلد 1 ، صفحه 257 می گوید: « توسل به رسول خدا محل پائین گذاشتن بارهای سنگین و ریزش گناهان و خطاها است ، زیرا که برکت شفاعت آن حضرت و عظمت آن پیش خدا چنان است که دیگر برای گناه عظمتی نمی ماند، چون او از همه چیز اعظم است . پس به کسی که او را زیارت کرده است، بشارت ده و کسی که او را زیارت نکرده باید به شفاعتش به خدا پناه ببرد .

خدایا ما را به احترامی که او پیشت دارد از شفاعتش محروم مفرما! آمینَ یا رَبَّ الْعالَمینَ و کسی که خلاف این عقیده را داشته باشد او محروم است. آیا او گفته خدا را نشنیده است که فرموده است :

« وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جائُوکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّه َ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُو اللّه َ تَوّابا رَحیما »

« اگر آنان هنگامی که به خود ظلم کرده ، پیشت آمده از خدا طلب مغفرت کنند و پیامبر نیز برایشان درخواست بخشش نماید، هر آینه خدا را توبه پذیر و بخشنده خواهند یافت» .(1)

پس کسی که در برابر او ایستاد و به خدا توسّل جست خدا را توبه پذیر و بخشنده خواهد یافت، زیرا خدا منزّه از خلف وعده است در صورتی که خدا وعده داده است.

ص: 186

توبه کسی را که در برابرش ایستاده و طلب مغفرت کرده است بپذیرد و این حقیقتی است که جز منکر دین و معاند خدا و رسول ، در آن شک نمی کند پناه می بریم به خدا از محرومیّت

6 ابو عبداللّه محمد بن عبدالباقی زرقانی مالکی مصری ، متوفی در سال 1122 ه در «شرح المواهب» ، جلد 8 صفحه 299 گفته است: در زمان بزرگان از صحابه ، زیارت آن حضرت مشهور و معروف بوده است .

هنگامی که عمربن خطاب با مردم بیت المقدس مصالحه کرد «کعب الاحبار» پیش او آمد و اسلام آورد و اظهار خورسندی کرد و عمر به او گفت: آیا میل داری که با من به مدینه بیائی و قبر پیامبر اسلام را زیارت کرده از آن بهره مند گردی؟ گفت : آری .

7 بخاری با اسنادش آورده است : کسی که پیش قبرم بر من درود بفرستد، خداوند فرشته ای را مأمور می کند آن را به من برساند و کار دنیا و آخرتش را کفایت خواهد کرد و من شفیع و شاهدش در قیامت خواهم بود . (1)

8 زرقانی در شرح «المواهب» جلد 8 صفحه 317 گفته است : در «منسک» علامه خلیل مثل همین آمده و اضافه نموده که: به او توسل بجوید و از خدا بخواهد که به آبروی محمد علیه السلام خواسته اش را برآورد، زیرا او محل فروریختن کوه های گناه و سنگینی ها است و برکت شفاعتش و بزرگی آن پیش خدا چنان است که هیچ گناهی با آن برابری نمی کند و کسی خلاف این عقیده داشته باشد، محرومی است که خدا بصیرتش را برده و دلش را گمراه کرده است . آیا او گفته خدا را : « وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جائُوکَ فَاسْتَغْفَرُو اللّه َ ... » نشنیده است ؟ زرقانی گفته است : شاید مرادش طعنه به ابن تیمیه باشد .

علاّمه امینی می گوید :.

ص: 187

در این باره عده زیادی از ناقلان حدیث و بزرگان اهل سنّت به طور وسیع و همه جانبه بحث کرده و گفته اند : توسل به پیامبر در هر حال چه قبل از خلقتش و چه بعد از آن ، در مدّت حیاتش در دنیا و بعد از مرگش در عالم برزخ و بعد از برانگیخته شدن در عرصات و بهشت جائز است و آن را به سه نوع تقسیم کرده اند :

1 طلب حاجت از خدا به وسیله او یا به آبرویش یا به خاطر برگشتن و گفته اند که توسل به این معنی در همه حالات یاد ԙϙǠجائز است .

2 توسل به او به معنی طلب دعاء از او و گفته اند که این نیز در همه حالات یادشده جائز است .

3 حاجت را از خود پیامبر اکرم خواستن به این معنی که او قادر است از خدا بخواهد و شفاعت کند و خواسته اش برآورده شودکه برگشت به قول دوم خواهدکرد ، نهایت آن که عبارت طور دیگر است و از این قسم شمرده اند این عبارات را : « از تو می خواهم که همنشینت در بهشت باشم » و گفته عثمان بن ابی العاص را که : « از بدی حافظه ام در مورد قرآن ، پیش رسول خدا شکایت کردم » فرمود : « نزدیک بیا عثمان ، نزدیک رفتم دست مبارک را روی سینه ام نهاد و گفت : « ای شیطان از سینه اش خارج شو » بعد از این هرچه را شنیدم در حافظه ام ماند .

«چه باک آن کس را که خاک محمد را بوئیده ، هرگز مشک و غالیه ها را نبوید؟

مصیبت هایی بر من وارد شده که اگر بر روزها وارد می شد مبدل به شب تار می گردید» .

علی علیه السلام فرموده است : پس از 3 روز از دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله اعرابی ای بر ما وارد شد و خود را بر قبر رسول خدا افکند و خاکش را برسر خود می ریخت و می گفت : ای رسول خدا! گفتی و گفتارت را شنیدیم ، از خدا حقائق را گرفتی و ما هم از شما گرفتیم و از چیزهائی که بر تو نازل شده، این آیه است: « وَ لَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جائُوکَ ... » من ستم کردم و پیشت آمدم تا برایم طلب آمرزش کنی . از میان قبر ندائی بلند شد که : گناهت آمرزیده شده است .

این حدیث را گروهی نقل کرده اند و از آن جمله :

1 ابوالعباس قسطلانی ، متوفی در سال 922 ه در المواهب اللدُنِّیَة .

2 شیخ حسن حمزاوی مالکی، متوفی درسال 1303 ه درمشارق الانوار،صفحه 57 .

3 از داودبن أبی صالح آمده است که: روزی مروان، کنار قبر رسول خدا آمد دید مردی صورتش (جبهه اش) را روی قبر گذاشته است، مروان گردنش را گرفت و گفت : آیا می دانی که چه می کنی؟ سربرداشت معلوم شد که او ابو ایّوب انصاری است و گفت : آری من پیش سنگ نیامده ام، پیش رسول خدا آمده ام ، از رسول خدا شنیدم که می گفت: بر دین گریه نکنید آنگاه که اهلش رهبری آن را دارد ، آن گاه گریه کنید که نااهل بر آن ولی باشد .

حاکم در مستدرک ، جلد 4 صفحه 515 آن را نقل کرده و او و ذهبی در تلخیصش آن را صحیح دانسته اند.

علاّمه امینی می گوید :

این حدیث ، این آگاهی را به ما می دهد که : منع از توسل به قبور طاهره از بدعت های امویان و گمراهی های آنان از زمان صحابه است و هیچ گاه گوش روزگار نشنیده که صحابی ای منکر آن باشد، مگر زاده بیت امیة مروان ستمکار که آن را انکار کرده است !

آری از روزی که رسول خدا با بیان شخصیت کاذبه و ماهیت کثیف عموم بنی امیه ، به ویژه مروان ، آبرو و حیثیتشان را از بین برد و کاخ پوشالی احترام اجتماعیشان را

ص: 189

واژگون کرد، آنان دشمنی رسول خدا را در دل گرفته و در صدد تلافی برآمدند ، در صورتی که او از روی هوی و هوس حرفی نمی زند ، هرچه می گوید از روی الهام وحی الهی است که جبرئیل به او تعلیم داده است: « وَمایَنْطِقُ عَنِ الْهَوی اِنْ هُوَ اِلاّ وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی » .(1)

شروع جلد دهم کتاب ترجمه الغدیر

حرف باء

برکة بن محمد حلبی کذّاب و حدیث دزد و حدیث ساز است . (1)

حرف جیم

5 جعفربن ابان ، حدیث می ساخته است . (2)

6 جعفربن علی بن سهل ، حافظ ابومحمّد دوری دقاق ، متوفی درسال 330 ه ، کذّاب و فاسق است . (3)

حرف حاء

7 حسن بن شبل کرمینی بخاری ، شیخ کذّاب و از جمله کسانی است که حدیث می ساخته است . (4)

8 حسن بن واصل کذّاب است و گفته شده که فرزند پول است . (5)

9 حسین بن محمد برزی ، متوفی در سال 423 ه کذّاب است و یکی از مشایخ دروغگوی بغداد بوده است . (6)

10 حمادبن ابن یعلی دیلمی کوفی، شهیر به حمادالرّوایة ، متوفی در سال 155 ه که مشهور به دروغ در روایت و شعر بوده، اشعاری می ساخته و آن ها را به پیشینیان نسبت می داده تا جائی که گفته اند که او شعر را فاسد کرده است . (7) .

ص: 193

حرف خاء

11 خالدبن آدم ، کذّاب است . (1)

12 خالدبن عمرو ابوسعید اموی کوفی، از فرزندان سعیدبن عاص ، کذّاب و حدیث سازبوده،احادیث نادرست و ساختگی از شَعْبَة و دیگران روایت کرده است .(2)

حرف دال

13 داود بن ابراهیم ، قاضی قزوین ، متروک الحدیث و دروغگوست . (3)

14 داودبن عمر نخعی ، کذّاب است. (4)

حرف راء و زاء

15 ربیع بن بدر ، کذّاب است .

16 رتن هندی ، شیخ دجّال و کذّابی که ادعای مصاحبت با رسول خدا را داشته در صورتی که دروغ می گفته و گفته شده که او در سال 632 ه فوت کرده است . (5)

17 زیادبن میمون ثقفی فاکهی بصری، کذّاب و حدیث ساز و سست حدیث است .(6)

حرف سین

18 سالم بن عبدالاعلی ، حدیث ساز بوده است .(7) .

ص: 194

19 سلیمان بن عمرو ابوداود نخعی، دروغگوترین افراد نسبت به رسول خدا و معروف به حدیث سازی بوده گرچه در ظاهر آدم صالحی بود اما حدیث ساز بوده است . خطیب گفته است: در بغداد افرادی بودند که دروغ می گفتند و حدیث می ساختند و ازآن جمله ابوداود نخعی بود .

و حاکم گفته است : من شکی در حدیث سازیش با همه عبادت و ظاهرالصلاحیش ندارم و دیگری گفته است : او در عین حال ، از همه مردم شب زنده دارتر و روزه دارتر بوده است . (1)

حرف شین

20 شاد بن شیر یامیان(2) ،حدیث می ساخته است .(3)

21 شاه بن قرح ابوبکر حدیث ساز بوده است.(4)

حرف صاد و ضاد

22 ابوالعلاءصاعدبن حسن ربعی بغدادی لغوی ، صاحب کتاب «الفصوص» وارد اندلس شد و کتاب ها تألیف نمود و در سال 417 ه فوت کرد. او در مطالبی که نقل می کرده متّهم به دروغ بوده و لذا مردم کتابش را دورانداختند و هنگامی که برای منصوربن عامر دروغش آشکار گردید کتاب فصوصش را به دریا افکند ، زیرا به او گفته بودند : آن چه که در آن کتاب است دروغ و بی اساس است .(5) .

ص: 195

23 صالح بن حسان بصری کذّاب است .(1)

24 ضحاک بن حمزه منبجی، حدیث می ساخته و تمام حدیث هایش از لحاظ متن و یا از لحاظ سند نادرست است . (2)

حرف طاء و ظاء

25 طلحة بن زید در لئالی سیوطی یزید آمده که فکر می کند تصحیف شده باشد ابومسکین الرقی حدیثش جدا نادرست است و نمی شود با خبرش احتجاج کرد او بد حدیث و حدیث ساز بوده است . (3)

26 ظبیان بن محمد حِمَّصِیّ ، کذّاب است و نمی شود با حدیثش احتجاج کرد . (4)

حرف عین

27 عاصم بن سلیمان ابوشعیب تمیمی بصری، کذّاب و متروک الحدیث و حدیث ساز است . (5)

28 عبدالرحمن بن عبداللّه بن عمر حفص عمری ، کذّاب ، متروک الحدیث و احادیثش غیرقابل احتجاج است . (6)

29 عبدالعزیزبن حارث ابوالحسن تمیمی حنبلی ، متوفی در سال 371 ه که از رؤسای حنبلی ها بوده دو حدیث در سند امام احمد وضع کرده است .

ابن زرقویة گفته است : اصحاب حدیث این کار را بر حارث انکار کرده و در محضر حاکم این مطلب را علیه او نوشته اند ، دارقطنی و ابن شاهین و دیگران چنین مطلبی را نوشته اند . (7) .

ص: 196

30 عبداللّه بن محمد البلوی ، صاحب رحلة شافعی ، کذّاب است .(1)

31 عثمان بن عبداللّه مغربی ، حدیث ساز و دروغ گو بوده است . (2)

32 عمربن اسماعیل بن مجالد همدانی، کذّاب و خبیث و مرد بد و متروک الحدیث دزد بوده است .(3)

33 عمروبن خلیف ابوصالح خناوی ، که ابن حبان گفته است: او حدیث می ساخته است و از حدیث های ساختگیش این است که ابن عباس گفته است که: رسول خدا فرموده است: وارد بهشت شدم گرگی را در آن جا دیدم و گفتم: آیا در بهشت و گرگ ؟ گرگ در جواب گفت: چون من پسر پاسبان و پلیسی را خورده بودم، ابن عباس گفت: این توفیق به خاطر خوردن پسر پلیسی نصیب گرگ شده و اگر خود پلیس را می خورده طبعا در علیّین جای داده می شد!! (4)

حرف غین

34 غنیم (غنم) بن سالم یکی از دروغگویان معروف است ثقه و امین نیست ، ابن حبان گفته است: او چیزهای عجیب و ساختگی زیاد روایت کرده است که خوشم نمی آید آنها را نقل کنم تا چه رسداحتجاج به آن ها و ابن حجر گفته است برای او از انس نسخه ساختگی است .(5)

35 غیاث بن ابراهیم نخعی کوفی کذّاب و خبیث و حدیث ساز است .

حرف فاء

36 فضل بن جبار کذّاب است. (6)

37 فضل بن عیسی ، کذّاب است. (7).

ص: 197

حرف قاف

38 قاسم بن ابی سفیان ، محمد ابوالقاسم معمری ، متوفی در سال 228 ه خبیث و کذّاب بوده است.(1)

39 قاسم بن عبداللّه بن عمربن حفص بن عاصم بن عمر بن خطاب مدنی، کذّاب و حدیث ساز بوده است . (2)

حرف کاف

40 کادح بن رحمة ، کذاب است . (3)

41 کثیر بن مروان ابو محمد شامی، کذّاب و ناکس بوده و در حدیثش دروغ می گفته و لذا به آن احتجاج نمی شود کرد.(4)

حرف لام

42 لاحق بن حسین ابوعمرو (بن عمر) مقدسی، متوفی در سال 484 ه ادریسی درباره اش گفته است : او کذّاب و تهمت زننده و از ناحیه ثقات حدیث ساز بوده و روایات مرسل را مسند می کرده و از کسانی که از آن ها چیزی نشنیده بوده حدیث می کرده و نسخه هائی برای مردمی که اسامی شان در زمره راویان حدیث، شناخته نشده ساخته است مثل : طرغال و طربال و کرکدن و شعبوب و امثال این ها و در عصرما مانند او در کذب و وقاحت با کمی درایت کسی را ندیده و نمی شناسیم و با خطش برایم بیش از 50 جزء از حدیثش را نوشته است و البته یادداشت احادیثش برای این بوده که ساختگی ها و اسناد مراسیل و مقطوعاتش را بدانم و با این حال .

ص: 198

دیدیم که بعداز مفارقت با ما و خارج شدن از سمرقند احادیث را ساخته است .(1)

حرف میم

43 مأمون بن احمد سلمی هروی، دجال و حدیث ساز بوده مطالب نادرست و فضیحت آوری روایت کرده است . (2)

44 محمد بن ابان رازی ، دجّال و کذّاب و حدیث ساز بوده و خوب هم نمی توانست بسازد.(3)

45 محمدبن حسن شیبانی، مصاحب ابی حنیفة ، متوفی در سال 189 ه که یحیی بن معین و احمد گفته اند که او کذّاب است . (4)

46 محمد بن عبدالواحد ابوعمر زاهد، غلام ثعلب، متوفی در سال 345 ه که خطیب درباره اش گفته است: او چنان بود که اگر مرغی می پرید، می گفت: ثعلب از ابن اعرابی ماحدیث کرده، آنگاه چیزی در این باره می گفت و امّا از لحاظ حدیث، جمیع شیوخ ما را دیدیم که حدیث او را توثیق و تصدیق می کردند و رئیس الرؤسا، به من گفت: بسیاری از احادیث ابوعمر که مورد استنکار قرارگرفته و در کتب اهل علم، دروغ شمرده شده دیده ام . برای او کتابی است به نام «غرائب الحدیث» که آن را بر اساس مسند احمد نوشته و چه نیکو نوشته است و نیز دارای جزوه ای است که در آن جمیع احادیثی که در فضائل معاویه روایت شده ، گرد آورده است و هرکدام از اشراف و کتاب را که احادیث را بر آن ها قرائت می کرده ابتدا، از این جزوه آغاز می نموده و آن ها را نسبت به آن معاف نمی داشته است .

ابن نجّار گفته است : ابوعمر زاهد، جزوه ای در فضائل معاویه تهیه کرده که اکثر

ص: 199

مطالبش نادرست و ساختگی است . (1)

امینی می گوید: ابن نجار، در رأیش ، راه انصاف نپیموده ، بلکه درست همان است که فیروزآبادی در «سفر السعاده»اش و عجلونی در «کشف الخفاء» آورده اند که: هیچ حدیث صحیحی در فضیلت معاویه نیامده است . و این جزوه (ابوعمر) خواننده محترم ، ارزش گفتار خطیب را که گفته است: «و اما از لحاظ حدیث پس دیدیم ...» می یابد که چگونه شیوخ ما، مردی را که چنین جزوه ای درباره معاویه تهیّه کرده است، توثیق و تصدیق می کنند؟!

47 مهلب بن ابی صفرة ظالم بن سراق ازدی ، متوفی در سال 83 ه مکنی به ابوسعید عیبی جز دروغ نداشته است و درباره اش گفته شد: هماره دروغ می گفته است و او والی خراسان بوده و 5 سال در آن ولایت داشته است. ابن قتیبه در «المعارف» صفحه 175 چنین گفته: ولی ابوعمر صاحب «الاستیعاب» گفته است: او ثقة است و کسی که او را با دروغ عیب گرفته وجهی ندارد ، زیرا او درجنگ با خوارج احتیاج به دروغ گفتن داشته و آنان روی خشم و کینه او را به دروغ نسبت داده اند.(2)

امینی می گوید: جناب ابوعمر ، دروغ گفتن مهلب را با این بیانش تثبیث کرده، نهایت آن که آن را به خاطر نیازی که در جنگ داشته ، تجویز کرده است و این همان رأی معاویه است که فتح این باب کرده است !!

حرف نون

48 نافع بن هرمز ابوهرمز جمال ، کذّاب و حدیث ساز است . (3)

49 نعیم بن حماد ابوعبداللّه اعور، یکی از پیشوایان است که در سال 228 ه فوت .

ص: 200

کرده است . ازدی گفته است: او در تقویت سنّت، حدیث می ساخته و حکایات نادرستی در مذمت نعمان که همه آن ها دروغ بوده تنظیم می کرده است .(1)

50 نوح بن ابی مریم یزید ابو عصمة ، متوفی در سال 137 ه شیخ کذّاب بوده و همانند معلی بن هلال ، در فضائل قرآن وضع نموده است .

حاکم گفته است : او کسی است که احادیث فضائل قرآن ساخته است و احادیث فضیلت سوره های قرآن، صد و چهارده حدیث است که همه آن ها دروغ می باشد . (2)

حرف هاء

51 هارون بن حبیب بلخی ، کذّاب است . (3)

52 هبة اللّه بن مبارک بغدادی حنبلی ، متوفی در سال 509 ه یکی از حفاظ دروغگو بوده ، ولی آفتی در حدیث سازی به شمار می رود که دروغش پیش ائمه حدیث آشکار گردیده است . (4)

53 هیثم بن عدی طائی متوفی در سال 207 ه کذّاب و ناکس است و کنیزش درباره او گفته است: مولایم تمام شب را شب زنده داری می کرده وقتی که صبح می شده می نشسته و دروغ می گفته است .(5)

حرف واو

54 ولید بن عبداللّه بن ابی ثور همدانی کوفی ، متوفی در سال 172 ه .

ص: 201

نزیل بغداد، کذّاب و ناکس است . (1)

55 وهب بن وهب قاضی ابوالبختری قرشی مدنی ، متوفی در سال 199 یا 200 ه دروغگوترین افراد، کذاب، خبیث ، دجال ، دشمن خدا و حدیث ساز بوده است و تمام شب را حدیث می ساخته که سوید بن عمروبن زبیر، درباره اش چنین گفته است: « ما ابن وهب را هنگامی که برای ما از پیامبر اکرم حدیث می گفته چنان یافتیم که دین و پرهیزگاری را ضایع می کرده ، روایاتی که همه اش دروغ و افتراء بوده روایت می کرده است، اف بر وهب و چیزهائی که روایت کرده و گردآورده است » .

ابن عدی گفته است : ابوالبختری ، از دروغگویان و حدیث سازان است و در هرحدیثی که روایت می کرده سندهای دروغ برایش می ساخته و به نام ثقات آن ها را جا می زده است . (2)

حرف یاء

56 یحیی بن ابی انیسه جزری رهاوی ، متوفی در سال 146 ه کذاب و متروک الحدیث است . (3)

57 یحیی بن هاشم غسانی سمسار ابوزکریا ، کذاب و دجال این امت بوده، حدیث می ساخته و حدیث دزد بوده است . (4)

58 یعلی بن اشدق ابوالهیثم عقیلی حرانی، که در زمان حکومت رشید زنده بوده کذاب و ناکس است. حدیثش نوشته نمی شود، برایش احادیثی وضع کردند، او به آن ها حدیث می کرده و نمی دانست ، ابن عدی گفته است : از ابی سمر به من رسیده که گفت به یعلی گفتم : عمویت از پیامبر چه شنید؟ گفت: جامع سفیان و .

ص: 202

موطأ مالک و چیزی از فوائد را .

محدثین، آورده اند : به مردی از زهاد که اقدام به وضع حدیث ، در فضیلت قرآن و سوره های آن نموده بود، گفته شد: چرا چنین کردی؟ او در جواب گفت: دیدم مردم ، از قرآن کناره گرفته اند خواستم بدین وسیله آنان را ، به آن ترغیب نمایم. آن گاه به او گفته شد: پس با گفته رسول خدا: «کسی که از روی عمد بر من دروغ بگوید جایگاهش آتش خواهد بود» چه کردی ؟ در جواب گفت من برخود او نگفته ام بلکه به نفعش حدیث ساختم !!

و او در برحذر داشتن مردم از حدیث سازی گفته است : و بزرگ ترین آن ها از لحاظ ضرر کسانی هستند که منسوب به زهد بودند، ولی به خیال این که حدیث سازی کار خوبی است اقدام به آن نموده اند و مردم نیز به خاطر اطمینانی که به آن ها داشته اند ساخته های آنان را پذیرفته اند ، آنان گمراه بودند و دیگران را نیز گمراه کردند .

بنابراین ، گویا دروغ و تهمت و گفتار نادرست از کارهای زشت نبوده و درآن کوچک ترین منقصتی وجود نداشته و با فضائل نفسانی و کرامت انسانی منافاتی ندارد!!

«ابوحنیفة پیشرو این امت است » .

سند این روایت از ناحیه ابن الهیعه ، متوفی در سال 174 ه از رسول خدا، از طریق حامد بن آدم کذّاب ، که جوزجانی و ابن عدی او را تکذیب کرده اند، رسیده است در صورتی که احمد سلیمانی او را در زمره کسانی که ، مشهور به حدیث سازی هستند شمرده و ابن معین گفته است: او کذّاب است، خدا لعنتش کند .

اصحاب ابی حنیفه چیزی روایت نشود . (1)

خدا ساخته اند، روایت می کنند: « اگر مردم، تمام کره زمین را بگردند اعلم از عالم مدینه نمی یابند» (1)و آن را تطبیق بر مالک بن انس می نمایند .

بشربن حسین اصفهانی، دارای نسخه ساختگی است که در آن 150 حدیث است .

بشربن عون، دارای نسخه ساختگی است که در حدود 100 دارد .

جعفربن زبیر به نام رسول خدا 400 حدیث وضع کرده است .

حارث بن اسامة ، احادیث ساختگیش در حدود 30 حدیث بوده است .

حسن عدوی، بیش از 1000 حدیث ساختگی روایت کرده است .

حکم بن عبداللّه ابوسلمة ، در حدود 50 حدیث ساخته است .

دینارحبشی، ازانس، در حدود 100 ساخته است . (1)

زیدبن حسن 40 حدیث ساخته است .

زیدبن رفاعة ابوالخیر ، دارای 40 حدیث است .

سلیمان بن عیسی 20 و چند حدیث ساخته است.

شیخ بن ابی خالد بصری 400 حدیث ساخته است . صالح بن احمد قیراطی ، شاید بیش از 000/10 حدیث پائین و بالا کرده باشد .

عبدالرحمن بن داود،دارای 40حدیث ساختگی است .

عبدالرحیم فاریابی ، بیش از 500 حدیث ساخته است.

عبدالعزیز ، ساخته ها و دگرگون کرده هایش 100 حدیث است .

عبدالکریم بن ابی العوجاء 4000 حدیث ساخته است .

عبداللّه قزوینی ، به نام شافعی، در حدود 200 حدیث ساخته است .

عبداللّه قدامی، به نام مالک ، بیش از 150 حدیث پائین و بالا کرده است .(2)

عبداللّه روحی ، بیش از 100 حدیث ساختگی روایت کرده است .

عبدالمنعم بیش از 200 حدیث دروغ روایت کرده است .

عثمان بن مقسم،ازروایات ناشنیده ای که پیش شیبان داشته000/25حدیث بوده است. .

ص: 208

عمر بن شاکر ، دارای 20 نسخه محفوظه است .

محمد بن عبدالرحمن بیلمانی 200 حدیث دروغ ، روایت کرده است .

محمد بن یونس کدیمی ، بیش از 1000 حدیث ساخته است .

محمد بن عمر واقدی 000/30 حدیث که اصل ندارد روایت کرده است .

مُعَلّی (1)بن عبدالرحمن واسطی 90 حدیث وضع کرده است .

میسرة بن عبد ربّه بصری 40 حدیث ساخته است. نوح بن ابی مریم، در فضیلت سوره ها 114 حدیث ساخته است .

هشام بن عمار 400 حدیث دروغ روایت کرده است.

مجموع احادیث ساختگی و دگرگون شده اینان 684/98 حدیث خواهد بود و به آن اضافه کنید ، احادیثی را که از افراد زیر دورانداخته شده:

عباد بصری 000/60 حدیث

عمربن هارون 000/70 حدیث

عبداللّه رازی 000/10 حدیث

ابن زباله 000/100 حدیث

محمدبن حمید 000/50 حدیث

نصر 000/20 حدیث

که مجموع احادیث این عده 684/408 خواهد شد.

و برای شخص بحث کننده، مخفی نخواهد بود که این عدد، نسبت به آن همه احادیث ساختگی، که دست های جنایتکارانه ساخته اند ، بسیار ناچیز خواهد بود. (2) .

ص: 209

نسبت به موسی هستی » درست است اما شنونده خطا کرده است ، گفتم : چطور ؟ گفت : بیان رسول خدا چنین بوده : « تو نسبت به من به منزله قارون نسبت به موسی هستی » گفتم : از کی چنین روایت می کنی ؟ گفت : از ولید ابن عبدالملک شنیدم که آن را روی منبر چنین روایت می کرد .(1) بخاری و ابو داود و ترمذی و دیگران به حدیث چنین شخصی احتجاج کرده اند و در ریاض النضرة جلد 2 صفحه 216 آمده است که او ثقه و مورد اعتماد است و لیکن علی را دشمن داشته خدا دشمنش باد .

خطیب از طریق عمر بن ابراهیم کردی کذاب ، آن را آورده و گفته است : متهم به کذب عمر است و سیوطی در لئالی جلد 1 صفحه 156 آن را از احادیث ساختگی شمرده است .

از انس به طور مرفوع از رسول خدا آمده است : هنگامی که به آسمان برده شدم به جبرئیل گفتم : آیا برای امتم حساب است ؟ گفت : همه امت هایت دارای حسابند جز ابوبکر وقتی که قیامت بپاشد گفته می شود : ای ابوبکر داخل بهشت شو ، او می گوید : داخل نمی شوم تا آن که هر کس مرا در دنیا دوست می داشته داخل شود .

خطیب در تاریخ بغداد جلد 2 صفحه 118 و جلد 8 صفحه 367 آن را آورده و گفته است : این حدیث دروغ است و ذهبی در میزانش جلد 3 صفحه 36 آن را تکذیب کرده است .

این احادیث صدگانه ای (1) که در باب مناقب خلفاء و دیگران نقل کردیم ، نمونه هایی از احادیث ساختگی است که ما از آن ها آگاه شدیم وگرنه این نوع احادیث جدا زیادند و عدد آن ها به هزاران می رسد و در جزء دوّم از کتاب : «ریاض الانس» چندبرابر آن چه که ذکر شده وجود دارد که در صحاح و مسانید از آن ها یافت نمی شود .

تألیفات گمراه کننده به خاطر پوشاندن حق و وارونه جلوه دادن حقیقت ، و بی خبر نگاهداشتن مردم جاهل ، آن ها را پخش کرده اند در صورتی که به خوبی می دانستند که آن احادیث ساختگی است و با مبادی اسلام پیش همه فرقه ها مخالف است . و با هیچ یک از مذاهب اسلامی موافقت ندارد ، بلکه لازمه آن اجتماع امت اسلامی برخطا است (و حال آنکه به عقیده آن ها امت اسلامی بر خطا اجتماع نمی کنند) .

زیرا امت اسلام یا معتقد به نص درباره خلافت علی امیرالمؤمنین است (چنانکه شیعه معتقد است) و یا خلافت را از رهگذر انتخاب و عدم نص می شناسد و فرقی میان هیچ یک از افراد آن نمی گذارد (چنانکه عامّه معتقد است) .

بنابراین امت اسلامی در دور انداختن این نصوص و اعراض کردن از آن ، اجتماع برخطا کرده اند . و اینک نمونه هایی از آن احادیث دروغین را که ما بر آن ها آگاهی یافته ایم ذیلاً می آوریم :

1 از انس بن مالک آمده است که : رسول خدا وارد بوستانی شد ، ناگهان کسی آمد و در زد ، رسول خدا فرمود : انس برخیز و در را برایش باز کن و به او بشارت بهشت و خلافت بعد از من را بده . گفتم : ای رسول خدا به او خبر دهم . فرمود : خبر بده ، ناگهان ابوبکر را دم درب دیدم و گفتم : به تو بشارت بهشت و خلافت بعد از رسول خدا را می دهم .

سپس کس دیگری آمد و در زد ، رسول خدا فرمود : برو در را باز کن و به او بشارت بهشت و خلافت بعد از ابی بکر را بده گفتم : ای رسول خدا به او خبر دهم . فرمود : خبر بده، رفتم دیدم عمراست گفتم : به تو بشارت بهشت و خلافت بعد از ابوبکر را می دهم .

سپس کس دیگری آمد و در زد ، رسول خدا فرمود : انس بلند شو در را برایش باز کن و به بهشت و خلافت بعد از عمر بشارتش ده و اینکه کشته خواهد شد ، انس می گوید : رفتم دیدم : عثمان است گفتم : به تو بشارت بهشت و خلافت بعد از عمر را می دهم و اینکه کشته خواهی شد . او خدمت رسول خدا شرفیاب شد و به او عرض کرد : برای چه ای رسول خدا ؟ به خدا قسم بعد از بیعت با شما نه آواز خواندم و نه آرزوی چیزی کردم و نه عورتم را با دست راست مس نمودم . فرمود : مطلب همان است که گفته شد .

ص: 213

این حدیث از ساخته های صقربن عبدالرحمن ابی بهر کذاب است .

خطیب بغدادی در تاریخش جلد 9 صفحه 339 از علی بن مدینی حکایت کرده که از او درباره این حدیث سؤال شد ، در جواب گفت : این حدیث دروغ و ساختگی است و ذهبی آن را در «میزان الاعتدال» جلد 1 صفحه 467 آورده و گفته است : این حدیث دروغ است .

و ابن حجر در «لسان المیزان» جلد 3 صفحه 192 از علی مدینی حکایت کرده که او گفته است : این حدیث ساختگی است . و در صفحه 193 گفته است : اگر این حدیث صحیح بوده عمر خلافت را در شوری قرار نمی داد و رسما خلافت را به عثمان اختصاص می داد .

به طور مرفوع از رسول خدا آمده است که : جبرئیل گفت «ابوبکر وزیر تو در زمان حیاتت و جانشینت بعد از وفات تو است» این حدیث ، از ساخته های ابی هارون اسماعیل بن محمد فلسطینی است .

از علی امیرالمؤمنین بطور مرفوع آمده است : «ای علی سه بار از خدا خواستم که ترا مقدّم بدارد ، اما قبول نکرد مگر آنکه ابوبکر را مقدّم فرمود» .

خطیب در تاریخش جلد 11 صفحه 213 آن را با سند نادرست آورده و طبق عادتش از عیب آن سکوت کرده است . و ذهبی در میزان الاعتدال جلد 2 صفحه 222 آن را از طریق خطیب از ابی جحیفه آورده و گفته است : این خبر باطل است .

2 از انس از علی بن ابیطالب علیه السلام آمده که گفته است : رسول خدا به من فرمود: خداوند به من امر فرمود که ابوبکر را پدر و عمر را مشیر و عثمان را آقا و ترا ای علی داماد خود قراردهم خداوند برای شما چهار نفر در «امّ الکتاب» اخذ میثاق فرموده و دوست ندارد شما را مگر مؤمن پرهیزگار و دشمن ندارد شما را مگر منافق بدکار، شما جانشینان نبوتم و پیمان های ذمّه ام و حجتم بر امتم می باشید .

ص: 214

ابن عساکر در تاریخش جلد 4 ، صفحه 286 و جلد 7 ، صفحه 286 و خطیب بغدادی در تاریخش ، جلد 9 ، صفحه 345 آن را با سند خود آورده اند و خطیب گفته است: این حدیث جدا نادرست است فکر نمی کنم جز ضراربن سهل و غباغبی، کس دیگر آن را روایت کرده باشد در صورتی که هر دو نفر آن ها مجهولند .

و ذهبی ، در میزان الاعتدال جلد1 ، صفحه 472 آن را ذکر کرده، سپس گفته است : این خبر باطل است و معلوم نیست که این حیوانک (ضراربن سهل) کیست ؟!

شیخ ابومحمد جوینی (1) از اصحاب ما پدر امام الحرمین (2) درباره دروغ بر پیامبراکرم گفته است: کسی که تعمّد دروغ بر رسول خدا داشته باشد کافراست و از ملت اسلام بیرون است .

و در این فتوی بعضی دیگر مانند: امام ناصرالدین ابن منیر که از پیشوایان مالکی ها است از او پیروی کرده اند و این حکم دلالت می کند که کذب بر رسول خدا از بزرگ ترین کبائر است ، زیرا هیچ کدام از کبائر پیش هیچ فردی از اهل سنّت، ایجاب نمی کند که مرتکب شونده آن کافر باشد مگر همین تعمّد بر کذب بر رسول خدا » .

وضح حال محدّثان و حفّاظ و مورّخان و سیره نویسان که از دیرباز ، این احادیث دروغ را به نام پیامبر بزرگوار اسلام ، در کتب و مؤلفاتشان آورده اند ، از روایتی که خطیب از قول رسول خدا آورده و ابن جوزی آن را صحیح دانسته معلوم شود و آن روایت این است : مَنْ رَوی مِنّی حَدیثا وَ هُوَ یَری اَنَّهُ کِذْبٌ فَهُوَ اَحَدُ الْکَذّابینَ : هرکس از من حدیثی را کو می داند دروغ است ، روایت کند او یکی از دروغگویان است .(3)

و قرآن مجید نیز در این باره می فرماید: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الاَْقاویلَ لاََخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتین فَما مِنْکُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حاجِزینَ وَ اِنَّهُ لَتَذْکِرَةٌ لِلْمُتَّقینَ وَ اِنّا لَنَعْلَمُ اِنَّ مِنْکُمْ مُکَذِّبینَ : اگر پیغمبر بعضی گفتگوها را به ما نسبت می داد او را به شدّت می گرفتیم و شاهرگش را می بریدیم و هیچ یک از شما حائل او نمی شدید که قرآن پندی برای پرهیزکاران است و مامی دانیم که بعضی از شما تکذیب کنندگانید . (4)

این حُفّاظ و مؤرّخان با این که به حقیقت این دروغ های ساخته شده عالم بودند،

ص: 216

آن را به رسول خدا نسبت دادند « آنان از پیش گمراه بودند و بسیاری از مردم را نیز گمراه کردند و از رسیدن به راه راست بازماندند ، ستمگرتر از آن که دروغی بنام خدا بسازد کیست؟ آنان به پیشگاه خدا عرضه خواهند شد و شاهدان گویند: همین کسانند که به پروردگارشان دروغ بستند، ای لعنت خدا بر ستمگران باد » .(1)

آیا فکر می کنید که آنان در این دروغ گفتن هایشان جاهل بوده و تعمّد نداشته اند چنان که قرآن مجید می گوید: « و نیست برای آنان دانشی، و از روی کوری و کری دروغ گفتند و می پندارید که برحقّند و برخی از آنان بیسوادند و از کتاب جز آرزوهایی نمی دانند و نیستند آنان جز اهل پندار، پس چه کسی ستمگرتر از آن است که به خدا از روی دروغ افترا می زند تا مردم را از بی دانشی گمراه کننده ، خداوند مردم ستمگر را هدایت نمی کند ، پس وای بر آن ها از آن چه که دست هایشان نوشته و وای بر آن ها که کسب کرده اند » .

فراموش کردند آنچه که دذ غدیرخمّ گذشته بود، در نتیجه به خاطر شقاوتشان مقام آنان (از نظر ظاهری) پائین آمد .

لعنت خدا بر بنی امیّه که خون حسین علیه السلام را ریختند، گویا که او جوجه کم ارزشی بود!!

بر دودمان پیامبر همه روزه درود خدا باد تا زمانی که صبح می دمد و خورشید طلوع می کند . (1)

« پسر عموهای ما، روز «غدیر» برای انسان دانا گواه خوبی است .

پدر ما علی وصی رسول خدا است ، او کسی است که پیامبر اکرم او را به «پرچم بزرگ» اختصاص داده است .

احترام شما از راه انتساب با اوست ، ولی ما از گوشت و خون اوئیم .

اگرچه همه ما از هاشمیم ، اما کوهان شتر کجا و کف پایش کجا ؟

اگر شما همانند ستارگان آسمانید ما ماه ستارگانیم .

« گوش فرا ده تا آیات وحی را که در مدح امامی که خدا او را مخصوص به هدایت کرده است بشنوی :

در سوره آل عمران آیه مباهله است که با فرستادن آن بعضی از مزایایش را شمرده است .

و در سوره احزاب، حامیم ، تحریم و هل اتی گواه صادقی است که خدا در آن ها علی را ستوده و تطهیرش کرده است .

کاری که علی کرد و انگشتری که او در حال رکوع به سائل داد، شخصیت انسانی او را به ثبوت رسانید و او را مورد عنایت خاص الهی قرارداد .

و در آیه نجوی که جز او کسی به این فیض عظمی نائل نگردید ، ارزش و شخصیت او آشکار گردید و به او چنان قرب و منزلت بخشید که دارای مقام ارجمند و تقوای الهی گردید .

و خداوند او را در کَنَف لطف و محبّت پیامبرش بزرگ کرد و از تربیت و الطاف عمیمش بهره مندش گردانید واز مکارم اخلاقش که بدان وسیله راه هدایت را بدو می آموخت ، به طرز خاصّی بهره مندش فرمود، بالنتیجه او را برادر خود قرارداد .

« رسول خدا فاطمه زهرا را به ازدواج او در آورد و افزود که تو از منی و او را برادر خود قرار داد ».

و در روز «غدیرخم» او را مفتخر فرمود که : هرکسی که من مولای اویم تو نیز مولای او هستی و اگر در افتخارات زندگیش جز داستان خیبر نبود، تنها همان او را کفایت می کرد .

شروع جلد یازدهم کتاب ترجمه الغدیر

از شرح آن 11 ماه رجب سال 859 و آن را موسوم به بدیع المعانی در شرح شیبانی نموده و آن اوّل شرحی است که بر آن تألیف شده است .

و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله گفت که من شهری از علمم و علی درب آن شهر است پس در را قصد کن ،

1 حافظ ابوعیسی محمد تِرْمِذِیْ فوت شده 279 در جامع صحیحش نقل کرده .

2 حافظ ابوجعفر محمد بن جریر طبری متوفی 310 در تهذیب آثار و آن را صحیح دانسته و بسیاری از بزرگان قوم از او حکایت کرده اند .

3 حافظ ابومحمد عبداللّه بن محمد بن عثمان معروف بابن سقاء واسطی فوت شده 173 ابن مغازلی در مناقبش از او روایت کرده .

4 حافظ ابو لیث نصربن محمد سمرقندی حنفی فوت شده 379 چنان چه در کتاب مجالس خود یاد کرده .

5 حافظ ابوعمر و یوسف عبداللّه پسر عَبْدُالبَرّ قرطبی فوت شده 463 در استیعاب،جلد2، صفحه461.

6 حافظ عزالدین عبدالعزیز معروف به ابن فهد هاشمی مکّی شافعی متوفای 922 اشعاری که به آن مدح می کند امیرالمؤمنین علیه السلام را اشاره کرده و آن این است .

شیر جنگل ها و شیر دورکننده و کسی که به شمشیر او سیاهی و تاریکی های نادانی و شرک برطرف شد .

داماد پیامبر برادر او و درب علوم و دانش او قاضی ترین صحابه پیامبر و صاحب شمائل و اخلاق کریمانه بود .

7 حافظ شیخ عبدالرّزق تاج العارفین مناوی شافعی متوفای1031 یادکرده آن را در (فیض القدیر) شرح الجامع الصغیر و در(التیسیر) شرح الجامع الصغیرودراوّلی گوید:

پس به راستی که محمد مصطفی صلی الله علیه و آله مدینه جامعه برای معانی تمام دیانات است و مدینه و شهر چاره ای از در ندارد. پس خبر داد که درب آن علی که خدا او را سرفراز کند می باشد پس کسی که راه او را پیش گیرد و برود داخل آن شهر شده و هرکس که خطا کند و از راه او نرود راه هدایت را اشتباه رفته و خطا کرده .

ص: 223

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: هرگاه یکی از شما نماز گذارد پس در نمازش شکّ نمود ، پس اگر در یکی دوتا شکّ کند آن را رکعت اول قراردهد و اگر در دو و سه شک کند پس آن را دوّم قرار هد و هرگاه در سه و چهار شکّ کند آن را سوم قراردهد تا آن که وهم و خیال در زیاد باشد سپس دو سجده کند پیش از آن که سلام دهد سپس سلام دهد . محمدبن اسحق گوید: و حسین بن عبداللّه به من گفت: آیا آن را اسناد داد برای تو پس گفتم: نه ، پس گفت : لکن او حدیث کرد مرا که کُرَیْب مولای ابن عباس او را از ابن عباس حدیث کرده گوید: نشسته بودم کنار عمربن خطاب پس گفت: ای پسر عباس هرگاه برای مرد اشتباهی شد درنمازش پس ندانست آیا زیاد کرده یا کم ، گفتم : ای امیرمؤمنین نمی دانم نشنیده ای در این مسئله چیزی را پس عمر گفت: قسم به خدا نمی دانم و در لفظ بیهقی است : نه به خدا قسم از پیامبر صلی الله علیه و آله در این مسئله چیزی نشنیده ام . پس ما در این میان بودیم که عبدالرّحمن بن عوف آمد پس گفت: چیست این که شما مذاکره می کنید. پس عمر به او گفت: ما صحبت می کردیم که مردی شکّ می کند در نمازش چه کند. پس او گفت : شنیدم که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله می فرمود این حدیث را .

آیا تعجّب نمی کنی از خلیفه ای که حکم شکّیّات نمازش را نمی شناسد و حال آن که در شب و روز 5 نوبت مبتلاء به آن است و اهتمام به امر آن نداشت تا آن که از رسول خدا صلی الله علیه و آله از آن سؤال کند تا آن که کارش به جائی برسد که از جوانی بپرسد که من نمی دانم چه کار می کرد او در این حال اگر شکّ می کرد در نمازی که امامت کرده مؤمنین را و طبیعت حال حکم می کند به واقع شدن این برای هرکسی در عمرش و اگر چه چند دفعه هم باشد و من در بهت و حیرتم از حکم قطعی با علمیّت مردی که این مقدار دانش اوست و این است وسعت اطلاع او بر احکام .

(3)

دو حافظ حدیث ابن ابی حاتم و بیهقی از دُئِلِیّ نقل کرده اند که زنی را آورده اند پیش عمربن خطاب که شش ماه زائیده بود پس مصمّم شد که او را سنگسار کند . (1)

پس این خبر به گوش علی علیه السلام رسید : پس فرمود: بر این زن حدّی نیست . پس عمر کسی را فرستاد خدمت آن حضرت و سؤال کرد چرا رجم و سنگسار نشود پس فرمود: خداوند تعالی فرماید : « وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ . اَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ » (2)

مادرها باید فرزندانشان را دو سال کامل شیر دهند و فرمود: « وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْرا » (3)

و حمل (آبستنی) او و شیرخواری او سی ماه است .

پس شش ماه دوره آبستنی ودوسال هم دوران شیرخوارگی پس این سی ماه می شود پس عمر او را رها ساخت .

و در تعبیر و لفظ نیشابوری و حافظ گنجی است پس عمر او را تصدیق نموده و گفت: لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ . و اگر علی نبود هرآینه عمر هلاک شده بود و در لفظ سبط ابن جوزی : پس عمر دست از آن زن برداشت و گفت « اَللّهُمَّ لا تُبْقِنی لِمُعْضِلَةٍ لَیْسَ لَهَا ابْنُ ابیطالِبٍ » بارخدا مرا باقی نگذارد در مشکلی که در آن پسر ابی طالب نباشد .

پس این خبر به علی علیه السلام رسید پس آمدند و فرمود: چه می کنی حدّی و رجمی بر این زن نیست خداوند تعالی فرماید: وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثوُنَ شَهْرا، و فرمود : وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ پس شیر دادن 24 ماه و حمل هم 6 ماه پس عثمان گفت: قسم به خدا که من نفهمیده بودم این را پس عثمان امر کرد آن را برگردانند پس دیدند که آن بیچاره را سنگسار کرده اند و از سخنان آن زن به خواهرش این بود که گفته بود ای خواهر عزیز من غمگین مباش که به خدا قسم هیچ کس جز شوهرم عورت مرا ندیده و دست به من نزده است گوید: پس آن طفل بزرگ شدپس آن مرداقرارکردکه این بچّه و فرزند من است و شبیه ترین مردم هم به او بود گوید: پس دیدم آن مرد را که نسبت ناروا به زن خود داده بودم تمام اعضاء بدنش پاره پاره شد و بر خوابگاهش می ریخت .(1)

آیا ننگ نیست که مردمی جای خالی پیامبر بزرگوار را اشغال کنند که این مقام آن هااست در قضاوت و داوری آیا این از عدالت است که مسلّط شود بر جان ها و ناموس ها و خون های مردم مردانی که این است مقدار اطّلاعات علمی ایشان . آیا از انصاف است که واگذارند نوامیس اسلامیه و روش آئین امّت و اختیار مسلمین را به دست خلیفه هایی که این رفتار ایشان است . مگر نه خداوند فرماید: « وَ رَبُّکَ یَخْلُقُ ما یَشاءُ وَ یَخْتارُ ما کانَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ » (2). پروردگار تو آنچه بخواهد می آفریند و آن کس را که بخواهد برمی گزیند نیست برای ایشان که کسی را اختیار کنند منزّه و بالاتر است ازآن چه راکه شرک می ورزند: « وَ ما کُنْتَ لَدَیْهُم اِذْ اَجْمَعُوا اَمْرَهُم وَ هُمْ یَمْکُرُونَ »(3)

نبودی پیش ایشان وقتی که اجماع و اتفاق کردند کارشان را و ایشان مکر و خدعه می کردند « فَذاقُوا وَبالَ اَمْرِهِم وَ لَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ » (4) پس چشیدند پایان بد کارشان را و .

ص: 228

برای ایشان است عذاب دردناک .

(4)

«کُلُّ النّاسِ اَفْقَهُ مِنْ عُمَرَ»

پس درباره آن با چندنفر مشورت کرد و دستور سنگسار کردن آن را داد پس علی که رضوان خدا بر او باد گذر به آن زن نمود فرمود: کار این زن بیچاره چیست ؟ گفتند: این زن دیوانه فلان قبیله است که زنا داده و عمر فرمان داده که سنگسار شود . پس گفت : او را برگردانید سپس آمدند پیش عمر و گفتند: ای پیشوای مسلمین آیا ندانستی آیا یاد نداری که پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: قلم تکلیف از 3 طایفه برداشته شده 1 از طفل تا بالغ شود 2 از خواب تا بیدار گردد 3 از دیوانه تا عاقل شود و این دیوانه فلان قبیله است شاید این زنائی که مرتکب شده در حال دیوانگی بوده پس او را آزاد گذارد و عمر شروع کرد به اللّه اکبر گفتن .

که آن حقّ است و شهادت می دهد که محمّد پیامبر خداست و او را ندیده پس عمر ... دستور داد او را آزاد کنند و گفت « اَللّه ُ یَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ » .(1)(2)

2 از حُذَیْفَة بن یَمان روایت شده که گفت با عمر بن خطاب ملاقات کرد پس عمر گفت به او پسر یمان چگونه صبح نمودی، پس گفت : می خواهی چطور صبح کنم، به خدا قسم صبح کردم در حالی که حقّ را مکروه دارم و فتنه را دوست و شهادت می دهم به چیزی که ندیده ام آن را و نگه می دارم غیرآفریده را و بدون وضو نماز می خوانم و برای من در روی زمین چیزی است که برای خدا در آسمان نیست . پس عمر خشمگین شد برای سخنان حذیفه و فورا برگشت و حال آن که کار مستعجلی داشت و تصمیم گرفت که حذیفه را برای این گفتارش اذیّت کند پس در همان میان که در راه بود ، بر علی بن ابیطالب علیه السلام گذشت پس علی علیه السلام آثار خشم و غضب در چهره او مشاهده کرد فرمود: ای عمر چه امری تو را خشمگین نموده، گفت : برخورد کردم حذیفه بن یمان را پس به او گفتم چگونه صبح کردی؟ گفت : صبح کردم در حالی که از حقّ خوشم نمی آید فرمود: راست گفت مرگ را ناخوش دارد و آن حقّ است گفت: می گوید: فتنه را دوست دارم، فرمود: راست گفت مال و فرزند را دوست دارد و خداوند تعالی می فرماید: « اِنَّما اَمْوالُکُمْ وَ اَوْلادُکُمْ فِتْنَةٌ » گفت یا می گوید و شهادت می دهم به چیزی که ندیده ام . فرمود: راست می گوید: شهادت به یکتایی خدا و مرگ و بعث و قیامت و بهشت و جهنّم و صراط می دهد و هیچ کدام آن ها را ندیده . پس گفت: ای علی می گوید که من حفظ می کنم غیر آفریده را فرمود: راست می گوید حفظ می کند کتاب خدای تعالی را و او مخلوق نیست (3) گفت: و می گوید من بدون وضو نماز می خوانم فرمود: .

ص: 231

راست می گوید ، صلوات می فرستد بر پسرعمویم رسول خدا بدون وضو و صلوات بر او بدون وضو جایز است پس گفت : ای ابوالحسن چیز بزرگ تر از همه اینها گوید فرمود: چی آن گفت : گوید که من در روی زمین چیزی دارم که خدا در آسمان ندارد فرمود: راست گفت زیرا او زن و فرزند دارد و خداوند منزّه و عالیست از داشتن زن و فرزند . پس عمر گفت: نزدیک بود که پسر خطاب هلاک شود اگر علی بن ابیطالب نبود .

حافظ گنجی در کفایه صفحه 96 نقل کرده و گفته: که من گفتم این ثابت است پیش اهل نقل بسیاری از تاریخ نگاران آن را یادکرده اند و ابن صَبّاغ مالکی درفصول المهمه ، صفحه 18 .

امینی گوید : مثل آن که احکام قضاوت ها دورمی زند محور آنچه از رأی خلیفه صادر شود چه با شریعت درست آید یا درست نیاید و مثل آن که خلیفه برایش هست که حکم کند به آنچه که می خواهد و در این جا حکمی نیست که پیروی شود و قانونی نیست که در اسلام شایع و مشهور باشد .

(8)

« لَوْلا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ »

(9)

(10)

او را ول کردند .(1)

امینی (قدس اللّه روحه) گوید: آنچه را که از شریعت در تحقق بلوغ ثابت شده آن احتلام است که ثابت شده به حدیث صحیح قول آن حضرت درباره کسانی که از او رفع قلم شده وَ الْغُلامُ حَتّی یَحْتَلِمَ ، و پس تا آن که محتلم شود یا موی (زهار) در عانه و زیر نافش روئیده باشد آنچنان موی عانه ای که ثابت شده به صحاح یا سِنّی که محدود شده چنان چه در صحیح عبداللّه بن عمر است و علامت چهارمی برای آن نیست که حدّ شایع و معمول باشد و امّا مساحت به وجب پس آن از فقه خلیفه و فقط ازبدعت های اواست .

پایان برگزیده جلد یازدهم کتاب ترجمه الغدیر .

ص: 236

شروع جلد دوازدهم کتاب ترجمه الغدیر

گفتم برای عمره مفرده و وارد مکّه شدم و با من عیالم بود پس از عمره ام فارغ شدم تا آن که عصر روز ترویه شد تهلیل و تلبیه برای حجّ گفتم، گفت پس عمر دید : که دیروز از زنش و عطر متمتع و کامیاب شده ، پس عمر در این موقع نهی از متعه کرد و گفت: به خدا قسم که خیال می کنید آزاد بگذارم بین شما و متعه را شما با زنانتان زیر درخت بید عرفه با آن ها آمیزش و جماع کنید سپس بروید به قصد حجّ .

2 از عمران بن حصین گفت : نازل شد آیه متعه (صیغه) در کتاب خدای تعالی و بعد از آن آیه ای نازل نیامد که آن را نسخ و باطل کند پس پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمان داد ما را به متعه کردن و ما با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و صیغه می کردیم و او از دنیا رفت و ما را نهی از آن نکرد، بعد از آن مردی روی هوای خودش آنچه خواست گفت . (1)

3 عمر ... بود که می گفت : قسم به خدا نیاورند مردی را نزد من که متعه را روا و جایز بداند مگر آن که او را سنگسار کنم . (2)

4 از ابی نضره روایت شده گوید : که من نزد جابربن عبداللّه بȘمޘӠشخصی پیش او آمد و گفت: ابن عبّاس و ابن زبیر اختلاف دارند در متعه ، پس جابر گفت ما هر دو را انجام دادیم با رسول خدا صلی الله علیه و آله سپس عمر ما را از آن دو نهی کرد پس ما آن را تکرار نکردیم. (3)

پس بدهید به ایشان مهرهایشان را که فرض کرده شده و نیست گناهی بر شما در آن چه به آن راضی شدید به آن از بعد مَهریّه واجب به درستی که خداوند دانای درست کردار است .

1 احمد امام حنبلی ها در مسندش جلد 4 ، صفحه 436 با سندهائی که تمام رجال و راویان آن مورد وثوق و اعتمادند از عمران بن حصین نقل کرده گوید: آیه متعه در کتاب خدای تبارک و تعالی نازل شده و ما به آن عمل کردیم با رسول خدا صلی الله علیه و آله پس آیه ای نازل نشد که آن را نسخ کند و پیامبر صلی الله علیه و آله هم نهی نفرمود تا از دنیا رفت .

2 حافظ ابومحمّد بَغَوِیّ شافعی متوفای 510 در تفسیرش حاشیه تفسیرخازن ، جلد 1 ، صفحه 423 گوید : حسن و مجاهد گویند: که آیه درباره نکاح صحیح است و دیگران گفته اند : آن نکاح متعه است تا آن جا که گوید : عموم اهل علم معتقدند(1) که نکاح متعه حرام است و آیه نسخ شده است و ابن عباس رضی اللّه عنهما معتقد بود که آیه محکم و رخصت داده در نکاح متعه ، سپس روایت کرده حدیث ابی نضره یادشده را به لفظ طبری .

که مخالفت مجتهد با غیر او در مسائل اجتهادیه بدعت نیست .

فرض کنیم که نیرومند و قهرمانی در علم برابر می پندارد پیامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله را به یکی از امتّش و قرارمی دهد هریک از آن دو را مجتهد و حال آن که آن چه را که پیامبر امین می گوید آن عین و متن چیزی است که در لوح محفوظ ثبت شده و نیست آن مگر وحی الهام غیبی که به او می شود او را شَدیدُالْقُوی تعلیم نموده پس کجاست آن از اجتهادی که عبارت از ردّ فرع بر اصل به کار انداختن ظنّ و گمان در طریق استنباط و این که جایز از مخالفت اجتهادیّه آن وقتی است که مجتهدی با مجتهدی مثل خودش برابر هم قراربگیرند نه کسی که اجتهاد کند برابر نص و خبر صریح روشن و فتوا و رأی دهد در مقابل تصریحات شرعیّه از قول شارع و عمل او .

1 آن چیست که خدا خلق نکرده آن را ؟

2 و آن چیست که خدا نمی داند آن را ؟

3 و آن چیست که نزد خدا نیست ؟

4 و آن چیست که تمامش دهانست ؟

5 و آن چیست که تمامش پاست ؟

6 و آن چیست که تمامش چشم است ؟

7 و آن چیست که تمامش بال است ؟

8 خبربده ازمردی که برایش فامیل نیست ؟

9 خبر بده از چهار چیزی که رحم و شکمی آن ها را برنداشته ؟(1)

10 و از چیزی که نفس می کشد ولی روح در آن نیست ؟

11 و از صوت ناقوس که چه می گوید؟

12 و ازحرکت کننده ای که یکبارحرکت کرد؟

13 و از درختی که سواره صدسال در سایه اش می رود و تمام نمی شود مثلش در دنیا چیست ؟

14 و از مکانی که یکبار بیشتر خورشید بر آن نتابید ؟

15 و از درختی که بدون آب روئید ؟

16 و از اهل بهشت که می خورند و می نوشند و برایشان مدفوعی از بول و غایط نیست مثلشان در دنیا چیست ؟

17 و از سفره گسترده بهشتی که در آن قدح هایی است و در هر قدح انواعی رنگارنگ از غذا است که مخلوط به هم نمی شوند مثلشان در دنیا چیست ؟

18 و از حورّیه و کنیزی که از سیبی در بهشت بیرون می آید و چیزی از آن کم نمی شود ؟

19 و از کنیزی که در دنیا برای دو مرد است ولی در آخرت برای یک مرد ؟ .

ص: 242

20 و از کلیدهای بهشتی که آن چیست ؟

پس علی علیه السلام نامه را خواند و فورا پشت آن نوشت:

برای گفته خدای وَالصَّبْحِ اِذا تَنَفَّسَ .

11 و اما ناقوس : پس آن می گوید « طَقا طَقا ، حَقّا حَقّا ، مَهْلاً مَهْلاً ، عَدْلاً عَدْلاً ، صِدْقا صِدْقا ، اِنَّ الدُّنْیا قَدْ غَرَّتْنا وَ اسْتَهْوَتْنا تَمْضِی الدُّنْیا قَرْنا قَرْنا ما مِنْ یَوْمٍ یَمْضی عَنّا اِلاّ اَوْهی مِنّا رُکْنا اِنَّ الْمَوْتِ قَدْ اَخْبَرْنا اِنّا نَرْحَلُ فَاسْتَوْطَنّا » . به درستی که دنیا ما را فریب داد و بازی داد دنیا قرن قرن می گذرد هیچ روزی از ما نمی گذر جز این که رکنی از ما را سست و خراب می کند به راستی که مرگ ما را خبر داده که ما خواهیم رفت پس ما دل بسته و وطن نمودیم .

12 و امّا حرکت کننده : پس طور سینا هنگامی که بنی اسرائیل عصیان نمودند و بین آن و زمین مقدّسَه چند شبانه روز فاصله بود پس خدا قطعه ای از آن را کند و برای آن دو بال از نور قرار داد پس روی سر آن ها نگاه داشت و این است قول خدای تعالی : « وَ اِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَاَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا اَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ » .(1)

و زمانی که ما بلند کردیم کوه را بالای سرایشان مثل آن که آن سایبانی بود و گمان کردند که آن برایشان فرود آید، و بنی اسرائیل را فرمود : اگر ایمان نیاورید آن را بر شما فرود آورم پس چون توبه آوردند به جای خودش برگردانید .

13 و امّا درختی که سواره در سایه اش صدسال می رود . آن درخت طُوبی و آن سِدْرَةُ الْمُنْتَهی در آسمان هفتم است به سوی آن منتهی می شود اعمال بنی آدم و آن از درخت های بهشتی است در بهشت قصری و خانه ای نیست مگر آن که در آن شاخه ای از شاخه های آن است و نظیرش در دنیا خورشید است که اصلش یکی است و نورش در همه جاست .

14 و امّا مکانی که نتابید بر آن آفتاب مگر یک مرتبه : پس آن زمین دریا بود وقتی که خدا آن را شکافت پس خدا آن را شکافت برای موسی علیه السلام و آب بلند شد مانند کوه ها و زمین خشکیده به تابش آفتاب بر آن سپس آب برگشت به جای خودش .

15 و امّا درختی که بدون آب روئیده شد پس آن درخت یونس بود و این معجزه ای برای او بود برای قول خدای تعالی: « وَ اَنْبَتْنا عَلَیْهِ شَجَرَةً مِنْ یَقْطینٍ »(2)

و ما رویاندیم بر او درختی از کدو .

ص: 244

16 و امّا غذای اهل بهشت پس مثل آن ها در دنیا جنین و طفل در رحم مادر است که او تغذیه می کند از طریق بندناف و ابدا بول و غایط و مدفوعی ندارد .

17 و امّا انواع غذاهائی که در یک ظرف است پس مانندش در دنیا تخم پرندگان است که در آن دو رنگ سفید و زرد است و مخلوط و آمیخته به هم نمی شود .

18 و امّا جاریه از سیب بیرون می آید پس نظیرش در دنیا کرم است که از سیب بیرون می آید و سیب تغییر نمی کند .

19 و امّا جاریه و کنیزی که بین دو نفر است پس آن درخت خرمائی است که در دنیا برای مؤمنی مثل من و برای کافری مانند تو است، ولی در آخرت آن فقط مال من است نه تو برای آن که آن در بهشت است و تو داخل آن نخواهی شد .

20 و امّا کلیدهای بهشت : پس لا اِلهَ اَلاَّ اللّه ُ ، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ است .

ابن مسیِّب گوید : پس چون قیصر روم نامه را خواند گفت : این جواب صادر نشده مگر از خانه نبوت و پیامبری ، آن گاه پرسید از جواب دهنده ، پس به او گفتندکه این جواب پسر عمّ محمّد صلی الله علیه و آله است ، پس به آن حضرت نوشت ، سَلامٌ عَلَیْکَ ، امّا بعد : پس من مطّلع شدم بر جواب تو و دانستم که تو از خاندان نبوّت و معدن رسالت و موصوف به شجاعت و علمی و علاقه دارم که برای من روشن کنی مذهب و روش خودتان را و روحی که در کتاب شما خدا یاد کرده در قولش « وَ یَسْاَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبّی » (1) و از تو درباره روح سؤال می کنند بگو روح از امر پروردگار من است ، پس امیرالمؤمنین علیه السلام به او نوشت ، امّا بعد: پس روح نکته لطیفه و لُمْعَه(2) شریفه ای است از صنعت آفریدگار و قدرت ایجاد کننده اش آن را از خزائن ملکش بیرون آورده و در ملکش ساکن گردانیده پس آن در نزد او برای تو وسیله است و برای او نزد تو امانت ، پس هرگاه گرفتی مالت را که نزد اوست می گیرد مال خودش را که پیش تو است والسلام .(3)

پایان برگزیده جلد دوازدهم کتاب ترجمه الغدیر .

ص: 245

شروع جلد سیزدهم کتاب ترجمه الغدیر

اگر در آئین خویش به کشمکش و زد و خورد برخاستند .

دشمن رانده شده که چابک و چالاک هم هست روی برمی گرداند .

ای درفش راهنمائی! درودی از دل درست بر تو باد که همچنان درآیند و روند باشد.

هرگونه خواهید درباره ما سخن برانید که به آن جا که باید نخواهید رسید » .(1)

ما نمی خواهیم در پیرامون همه این ها به گفتگو پردازیم آن هم پس از آن که جهانیان داستان سقیفه را که مردمی از جاهای پراکنده در آن گردآمده بودند شنیده اند و گزارش آن رستاخیز سترک را آویزه گوش گردانیده اند همان کشمکش بزرگ میان مهاجران و انصار را که سخن قرآن درباره آن راست درآمد : « هنگامی که آن پیش آمد رخ داد که در روی دادن آن دروغی نیست و بالابرنده و به زیرکشنده است ...» .(1)

چه می توانم گفت ؟ پژوهشگران ، تاریخ را در برابر خود نهند، و بررسی کنند که چگونه هرکسی از توده مردم در آن روز، رهایی و رستگاری را در آن می دید که با هیچ کدام از دسته های گوناگون همدست نشود و از این که به ناگهان در آشوب های سوزان درآید خودداری کند ، آن چه در دل او می گذشت بیمناکش می ساخت که اگر راه کشمکش برود و در برابر گروهی با گروه دیگر همداستان گردد سرش برباد خواهد رفت ، به ویژه پس از آن که با دو چشم خود شمشیری آهیخته را دیده و با دو گوشش فریاد مردی درشت گفتار را شنیده بود که هرکس می گفت برانگیخته خدا در گذشته وی را از کشته شدن می هراسانید و می گفت : از هیچ کس نشنوم که بگوید فرستاده خدا را مرگ دریافته وگرنه او را به تیغ می زنم . یا می گفت : هرکه بگوید او مرده سرش را با شمشیر برخواهم داشت ، جز این نیست که او به آسمان بالا رفته است . (2)

« بانگ می زند هرکس بگوید پیامبر برگزیده جان داده کله او را با شمشیر برخواهم داشت » .(3)

و پس از آن که هریک از مردم با گوشه چشم ، دیگری را نگریستند ، بگومگوها و زد .

ص: 249

و خوردها کردند و آن دو پیرمرد برخاسته و پیش از آن که اندیشه هیچ کس دیگر را بپرسند هرکدام جانشینی پیامبر را به آغوش آن یکی می افکند . که گفتی کار را از آغاز تا پایان نهانی سرانجام داده اند ، این به دوستش می گوید : « دستت را بگشای تا به نشان جانشینی پیامبر ، دست فرمانبری به تو دهم » او هم می گوید « نه ! بلکه تو باید چنین کنی » و هریک از آن دو خواهد دست همراهش را بگشاید و او را سرپرست مردم بشناساند ابوعبیده جراح گورکن مدینه نیز با آنان است و جارچی شان شده و آن پاک ترین مرد ، که پیامبر سفارش هایش را با او کرده همراه با خاندان راهنمای او و دودمان هاشمی سرشان به بزرگ ترین پیامبران گرم است که کالبد بی جان او را با جامه مرگ در برابر خویش می بینند ، خانواده او در خانه را بر وی بسته اند و یاران او که درود و آفرین خدا بر وی و تبارش وی را با خانواده اش تنها گذاشته و از به خاک سپردنش روی گردانیده اند تا سه روز پیکر او بر زمین ماند یا از روز دوشنبه تا روز چهارشنبه یا شب آن که خانواده اش او را به خاک سپردند و جز نزدیکان وی هیچ کس نبود شبانه یا در پایان شب او را به خاک سپردند و مردم آگاهی نیافتند تا نیمه شب که در خانه هایشان بودند آواز بیل هایی را شنیدند که آرامگاه پیامبر را با آن هموار می نمودند .

و آن دو پیرمرد نیز در به خاک سپردن او درود و آفرین خدا بر وی و خاندانش نبودند .(1) اصحاب سقیفه پناهندگان به سرای پیامبر زنهار گاه توده و پایگاه امید و آبروی آن یا خانه فاطمه و علی، درود خدا بر آن دو را بیم می دهند و به هراس می افکنند(2) و ابوبکر ، عمر پسر خطاب را به سوی ایشان فرستاده و گوید : اگر از پذیرفتن ما سرباز زدند با ایشان نبرد کن و عمر آتش می آرد تا خانه را بر آنان .

ص: 250

بسوزاند . فاطمه وی را دیده و می گوید : پسر خَطّاب ! آمده ای خانه ما را بسوزانی ؟ پاسخ می دهد: آری مگر در راهی که مردم افتاده اند شما نیز بیفتید .

و پس از آن که می بیند وابستگان یک دسته سیاسی ، به سرای خاندان وحی تاخته و به خانه فاطمه ریخته اند و جلودار ایشان نیز پس از آن که هیزم خواسته فریادهای بلندی برداشته است که : به خدا سوگند خانه را بر شما خواهم سوزاند مگر بیرون بیائید و دست فرمانبری بدهید . یا: « باید بیرون بیائید و دست فرمانبرداری بدهید وگرنه خانه را با هر که در آن است می سوزانم » به او می گویند فاطمه در آن است ! پاسخ می دهد : باشد !

و پس از آن که ناله و شیون بانوئی اندوهگین و دلخسته یا همان جگرگوشه پیامبر برگزیده را می شنود که از پرده به درآمده می گرید و با بلندترین آواز خویش آوا در می دهد : « پدر ! ای برانگیخته خدا ! پس از تو از دست پسر خطاب و پسر ابی قحافه، چه ها کشیدیم » . (1)

و پس از آن که همورا می بیند که فریاد می کشد و شیون می کند و همراه با زنان هاشمی آوا درمی دهد: ابوبکر! چه زود بر خاندان پیامبر تاخت بر دید و به تاراجشان پرداختید ! به خدا سوگند با عمر سخن نخواهم گفت تا خدای را دیدار کنم «شرح ابن ابی الحدید» ، جلد 1 ، صفحه 134 و جلد 2 ، صفحه 19 .

و پس از آن که می بیند پیکره پاکی و بزرگواری فرمانروای گروندگان را دستگیر و همچون شتری که چوب در بینی اش کرده اند تا مهار شود به سوی خود می کشند(2) می برند و با درشتی می رانند و مردم گردآمده اند و می نگرند ، به او می گویند دست فرمانبری ده ! و می گوید : اگر ندهم چه ؟ پاسخ می شنود: در آن هنگام .

ص: 251

به همان خدای که جز او خدایی نیست گردنت را می زنیم می گوید : بر این بنیاد بنده خدا و برادر برانگیخته اش را خواهید کشت . (1)

در پیرامون آن گونه جانشینی از پیامبر چه می توان گفت ؟

آن هم پس از آن که بوبکر و عمر ، پسر خطاب ، آن را کار و رویدادی ناگهانی و بی اندیشه شمردند همانند آنچه نادانان پیش از اسلام می کردند که خدا مردم را از بدی آن نگاه داشت .

و پس از آن که عمر دستور داد تا هرکس مانند آن بار از مردم دست فرمانبری گیرد بکشندش .

و پس از آن که به پسر عباس گفت : علی در میان شما البته به راستی برای این کار سزاوارترازمن و بوبکربود. (2)

و پس از آن که گفت : به خدا آنچه ما با او کردیم نه از سردشمنی بلکه از این روی بود که دیدیم جوان است و گمان بردیم تازیان و قرشیان برای سختی هایی که از او دیده اند ازپیرامونش می پراکنند . و پس از آن که پسر عباس به وی پاسخ داد : برانگیخته خدا او را می فرستاد که با یلان ایشان دست و پنجه نرم کند و برای جوانی اش وی را از کار بازنمی داشت ، اکنون تو و دوستت خرده می گیرید که سالش کم است ؟(3)

و پس از آن که علی خدا روی او را گرامی بدارد شبانه بیرون شده فاطمه دختر برانگیخته خدا درود و آفرین خدا بر وی و خاندانش را سوار ستور کرده به انجمن های انصار (یاوران پیامبر) می برد و از آنان یاری می خواست و ایشان می گفتند: ای دختر فرستاده خدا ! کار گذشته و ما به این مرد دست فرمانبری داده ایم ،

ص: 252

اگر عموزاده و شوهر تو بر ابوبکر پیشدستی می کرد و جلوتر از او به سراغ ما می آمد، با کسی دیگر دست نمی دادیم و علی علیه السلام می گوید: آیا من برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله را به خاک نسپرده در خانه اش رها کنم و برای کشمکش بر سر فرمانروائی بیرون شوم ؟ و فاطمه گفت : علی به جز آنچه سزاوار او بود نکرد و آنان کاری کردند که بازخواست و شمار آن با خدا است . (1)

در « الدّرالمنثور= گوهرهای پراکنده ، جلد 2 ، صفحه 321 » گوید این گزارش را عبد پسر حمید و ابویَعْلی و ابن مُنْذَر و ابوالشیخ و ابن مَرْدَوَیْهَ از انس آورده اند .

احمد نیز در مسند خود، جلد 3، صفحه 181 و 227 ، آن را گزارش کرده ، همچنین طبری در تفسیر خود جلد 7 ، صفحه 24 ، و بیهقی در « السُّنَنُ الْکُبْری = بزرگ ترین آئین نامه ها» جلد7، صفحه287، 290 و ابن کثیر درتفسیرخود، جلد 2 ، صفحه 93 و 94 .

چنان چه از زبان مُعَمَّر و قَتادَة گزارش شده کسانی که در آن بزم بوده اند به یازده مرد می رسند که ابن حجر در « فَتْحُ الْباری » ، جلد 10 ، صفحه 30 نام ده کس از آنان را آورده و می گوید : « می توانیم ده تن از آنان را به شرح زیر نام ببریم » :

1 بوبکر پسر بوقحانه که در آن روز 58 ساله بوده .

2 عُمَر پسر خَطّاب که در آن روز 45 ساله بوده .

3 بوعبیده جراح که در آن روز 48 ساله بوده .

4 بو طلحه زید پسر سهل که میزبان بوده و 44 سال داشته زیرا ابن جوزی در «الصَّفْوَة»، جلد1، صفحه 191 گوید: درسال34 پس ازهجرت در هفتادسالگی درگذشت .

5 سهیل پسر بیضاء که یکسال پس از رویداد در سالخوردگی درگذشت .

6 ابی پسر کعب .

7 ابودجّانَه سَمّاک پسر خَرْشَة .

8 ابو اَیُّوب انصاری .

9 ابوبکر پسر شُغُوب .

10 انس پسر مالک که در بزم ایشان پیاله گردانی می کرده و آن روز بر اساس درست ترین گزارش ها ، 18 سال داشته و در گزارش درست مسلم آمده (بنگرید به بخش ناروا بودن باده گساری در باب نوشیدنی ها و به سنن بیهقی ، جلد 8 ، صفحه 29) که انس گفت من کوچک ترین آنان بودم و ایستاده پیمانه در دستشان می نهادم .

برای نبرد و تلاش در راه خدا و نه نمایی از خوی های پسندیده و نه سرسپردگی به کار خداپرستی و نه استواری بر یک بنیاد گرایشی .

از دانش آشکارش در روشنگری قرآن بشنوید که چیز به دردخوری در این زمینه از وی نرسیده . آری آورده اند که او نیز با دوستش عمر پسر خطاب در ندانستن اَبّ (1) برابر بود ، با آن که هر تازی رگ و ریشه داری حتی تازیان چادر نشین آن را می دانستند و ابوعبیده از ابراهیم تیمی گزارش کرده که از ابوبکر درباره این سخن خدای پرسشی کردند که «فاکِهَةً وَ اَبّا» گفت کدام آسمان بر سر من سایه می افکند و کدام زمین مرا برمی دارد اگر چیزی که نمی دانم درست است درباره نامه خداوندی بر زبان آرم ؟

قُرْطُبِیّ سخن وی را به این گونه آورده : کدام آسمان مرا در سایه خویش می گیرد و کدام زمین مرا برمی دارد و کجا بروم و چه کنم اگر در پیرامون حرفی از نامه خداوند سخنی بر زبان بیارم که او ، بزرگ و برتر از پندار است ، به جز آن را خواسته بگوید ؟

این گزارش را قُرْطُبِیّ در تفسیر خود ، جلد 1 ، صفحه 29 ، آورده ، نیز ابن تیمه در «مقدمة اصول التفسیر = پیشگفتار شالوده های روشنگری قرآن ، صفحه 30 ، زمخشری در «الکشّاف = پرده برداری ها ، جلد 3 ، صفحه 253 .

خداوند چنین فرمان می دهد که اگر کسی بمیرد و فرزندی نداشته باشد ولی وی را خواهری باشد پس نیمی از آن چه برجای نهاده از آن او است تا پایان آیه . پیشوایان حدیث با زنجیرهایی درست که میانجیان آن مردانی شایسته پشت گرمی اند از شَعْبِیّ گزارش کرده اند که گفت : بوبکر خدا از وی خشنود باد را از کَلالَة بپرسیدند و او گفت : من با اندیشه خود در این زمینه سخن می رانم اگر درست باشد از خدا است وگرنه از من است و از اهریمن و خداوند و برانگیخته او از آن بیزارند ، چنان می بینم که کلاله بستگان بیرون از میان فرزندان و پدر باشند و پس از آن چون عمر خداوند از وی خشنود باد به جانشینی پیامبر نشست گفت : من از خدا شرم دارم که ابوبکر چیزی بگوید و نپذیرم .

امینی گوید : این برداشت دوم او است ولی نخست بر آن بوده که کلاله تنها بستگانی هستند که فرزند نباشند و در این نگرش نیز عمر پسر خطاب با وی همداستان بود سپس هر دو به برداشتی که پیشتر شنیدی گرویدند (1)آن گاه هرکدام راه جداگانه ای رفتند، پسر عباس گفت من بازپسین کسی بودم که با عمر پسر خطاب به سخن پرداختم و او گفت من و بوبکر درباره کلاله برداشتی ناساز با هم داشتیم و سخن همان است که من گفته ام .

من نمی دانم آن احتیاط کاری که خلیفه بر خویشتن بایسته شناخته بود آن هم با سختی و تندی ای که از گفتن معنی اَبّ بازایستاد اکنون کجا گریخته ؟ و کدام آسمان سایه بر سرش افکند و کدام زمین او را دربرگرفت و کجا رفت و چه کرد که در این جا در زمینه کیش خداوند سخنی گفت که درستی آن را از گمراه کننده بودنش بازنمی شناخت و نمی دانست آیا از خداست یا از خودش و یا از اهریمن؟ و چگونه آیه تابستانی بر او پوشیده ماند ؟ با آن که براساس آنچه در جلد 6 ، صفحه 127 از چاپ دوم کتاب ترجمه الغدیر ذکر شده ، پیامبر درود و آفرین خدا بر بر وی و خاندانش ، .

ص: 256

همان فراز را برای شناختن کلاله بس می شمرد و باز چگونه این سخن ، از خدای برتر ازپندار، ازدیده وی پنهان ماند که : اگر نمی دانستید از کسانی که کتاب خدا (قرآن) را می شناسند بپرسید ؟(1) و چرا نپرسید و نیاموخت و روی به کسانی نیاورد که نامه یادآور خدا را می شناختند با آن که خواه ناخواه می دانست آنان چه کسانی هستند .

و طلحه و زبیر (1) شورش کنندگان بر پیشوای راستین، که پیشوایی او هم با گزینش مردم و هم با دستور پیامبر استوار گردیده .

و یزید (2) باده گسار و تبه کار که نامه زندگی اش پر از برگ های سیاه و سراسر آن تیره ترین روزها است برای مردمان .

مجتهدان اند که در راه کیش خداوند به تلاش برخاسته اند و در آن برداشت های ناساز با دستور اسلام و با راه درست ، به گونه ای روشنگری از سخن خدا پشت گرم بوده و برای ستم های کین توزانه شان شایسته بسی پاداش های نیکویند . ابن حجر در «اصابه» می نویسد ، جلد 4 ، صفحه 151 ، « گمان بر آن است که یاران پیامبر در همه آن جنگ و کشمکش ها با یکدیگر به گونه ای روشنگری از سخن خدا پشتگرم بوده اند و چون هرکس اجتهاد کند و در راه کیش خدا به تلاش برخیزد اگرچه به راه نادرست افتد پاداش نیکو می گیرد و هنگامی که این برداشت درباره تک تک از انبوه مردم به استواری پذیرفته آید پذیرش آن درباره یاران پیامبر بسی سزاوارتر است » .

برانگیخته خدا ، درود و آفرین خدا بر وی و خاندانش ، چه راست گفت که : آسیب کیش ما از سوی سه کس است : دانشمند تبه کار ، پیشوای بیدادگر و تلاش کننده و مجتهد نادان . (3)

گزارش کرده و یکی را تنها مسلم .(1)

و پژوهشگران را می رسد که در زنجیره یا در زمینه و مایه بسیاری از آن حدیث ها به چون و چرا نشینند چرا که پاره ای از آن میان را حدیث نمی توان شمرد بلکه سخنی است که خود ابوبکر بر زبان آورده مانند این گفتار وی : پیامبر خدا در کار جنگ به مشورت پرداخت .

یا نظیر این گفتاری وی : برانگیخته خدا ، درود و آفرین خدا بر وی ، شتری به بوجهل ارمغان داد

و پاره ای دیگر از آن میان رانیز در هنگام داوری باید ساختگی شمرد، زیرا یا با کتاب خداوند و برنامه پیامبر ناسازگار است یا خرد و منطق و طبیعت، دروغ بودن آن را درمی یابد ، همچون این سخنان که از زبان وی بر فرستاده خدا بسته اند:

1 اگر من در میان شما برانگیخته نمی شدم البته عمر برانگیخته می شد .

2 خورشید بر هیچ مردی بهتر از عمر نتابید .

3 اگر زندگان بر مرده بگریند آب جوشان دوزخ بر وی ریخته می شود .

4 داغی دوزخ بر پیروان من بیش از گرمای گرمابه نیست .

زبان عبداللّه پسر داود واسطی خرمافروش و او از عبدالرحمن برادرزاده محمدپسر مُنْکَدِر و او از جابر خدا از وی خشنود باد که گفت : یک روز عمر پسر خطاب به ابوبکر راست رو خدا از آن دو خشنود باد گفت : ای بهترین مردم درود و آفرین خدا بر وی شنیدم می گفت آفتاب بر هیچ کس بهتر از عمر نتابید .

ذهبی در « تلخیص المستدرک » دنباله این گزارش را گرفته و گفته : می گویم این عبداللّه را که میانجی را میانجی گزارش است نکوهیده می شمارند و در پیرامون عبدالرحمن نیز سخن ها است و این حدیث به بافته ها می ماند . و در المیزان «میزان الاعتدال» ، جلد 2 ، صفحه 123 می نویسد : این گزارش را عبداللّه پسر داود خرمافروش گزارش کرده و او از کسانی است که با کیش بد و ناشایست نابود شده و عبدالرحمن برادرزاده محمد مُنْکَدِر نیز شناخته نیست و از حدیث وی پیروی نبایدکرد و تِرْمِذِیّ گفته : زنجیره او بی پایه است .

و به همه راستی درخت زقوم دوزخ خوراک گنه کاران است که در شکم هایشان چون مس در آتش گداخته می جوشد ، آن سان که آب ، بر روی آتش ، جوشان است .

نیکوکار نماز بگزارید و گزارش کرده اند که گفت: فرمانبردار ایشان باش هرچند دارائی ات را بخورند و بر پشتت بکوبند ، تا هنگامی که نماز را برپا می دارند از آنان فرمان برید و به همین گونه گزارش های بسیاری در این زمینه رسیده که همه را در نگارش خود « اَکْفارُ الْمُتَأَوِّلینَ» یاد کرده ایم که هرکس در آن بنگرد ، با خواست خدا ، از هر پاسخی بی نیاز خواهد بود.

امینی گوید : و این هم نمونه ای از آن گزارش های بسیار که باقلانی سربسته انگشت بر آن ها نهاده و همه می رساند که باید فرمانبردار امامان بود هرچند بیدادگر باشند و همه دارایی ها را ویژه خود گردانیده دیگران را بهره ندهند و نیز این که اگر امام تبهکار شد برکنار نمی شود .

همچنین از زبان حذیفه پسر یمان آورده اند که : برانگیخته خدا را پرسیدم ما در دامن بدی ها می زیستیم تا خداوند ، نیکویی را فرو فرستاد و اکنون ما در پناه آنیم ، آیا پس از این نیکی باز هم بدی در کار هست ؟ گفت : آری ، گفتم : آیا پس از آن نیکویی بدی درکار است ؟ گفت : آری ، گفتم : چگونه می شود؟ گفت : پس از من امامانی خواهند آمد که با راهبری من راه نمی یابند و بر شیوه من کار نمی کنند و به زودی مردانی در میان ایشان می ایستند که دل های آنان دل های اهریمنان است در پیکر آدمیان . گفتم ای برانگیخته خدا ! اگر آن روزگار را دیدم چه کنم ؟ پاسخ داد: فرمانروا را فرمان می بری و سخن وی را آویزه گوش می گردانی و اگر دارائیت را گرفت و پیکرت را درهم کوبید باز هم بشنو و فرمان ببر .

« صحیح مسلم » جلد 2 ، صفحه 119 و « سنن بیهقی » جلد 8 ، صفحه 157 .

امینی گوید : پس عایشه و طلحه و زبیر و پیروان ایشان که پیمان شکستند و از کیش راستین به درشدند با چه دست آویزی بر سرور ما فرمانروای گروندگان حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام شوریدند ؟ گرفتیم که او ، درودهای خدا بر وی ، کشندگان عثمان را پناه داده و آئین های کیفری را به انجام نرسانده بود ، که از این سخن به خدا پناه می بریم ، ولی آنان چرا این حدیث هایی را به کار

ص: 263

نبستند که، در دیده توده بیچاره، آئین نامه هایی روشن و نمایاننده کیش خدا است ؟

می گردد دیگران نیز باید از او پیروی کنند و این با برداشت برخی از مردم نمی سازد که گویند « پیمان امامت تنها هنگامی بسته می شود که گروهی از کسانی که به کار گره گشایی و پیون دزدن گسیخته ها می پردازند دست به هم دهند » ، برای استوار ساختن برداشت خودکار عمر ، خدا از وی خوشنود باد، را شالوده پاسخ می آوریم که یک تنه برای بوبکر پیمان بست و دست فرمانبری به او داد و کسی از یاران پیامبر هم این کار را ناپسند نیانگاشت و تازه این هم پیمانی است و باید همچون دیگر پیمان ها برای بستن آن نیاز به شماره ویژه ای از مردم نباشد ، پیشوای ما ابوالمعالی گفته: کسی که تنها با دست دادن یک تن نیز پیمان امامت به سود وی بسته شود کارش استواری یافته و روا نیست که از کاربرکنار گردد ، مگر در کار آئین به نوگرایی ناروا پردازد و دگرگونی پدید آرد ، گفت : و در این برداشت همه همداستانند . پایان

امینی گوید : اگر این قبیل استدلال ها را مبنی قرار دهیم پس چه بگوئیم درباره عبداللّه ، پسر عمر و اسامه پسر زید و سعد ابو وقاص و ابوموسی اشعری و ابومسعود انصاری و حسان پسر ثابت و مغیره پسر شعبه و محمد پسر مسلمه و برخی دیگر از کسانی که از سوی عثمان کارگزار صدقات و سمت هایی به جز آن بودند و با آن که توده مسلمانان دست فرمانبری به سرور ما فرمانروای گروندگان دادند آنان روی از او بگردانیدند . چگونه دامن آنان را پاک نمائیم و چه بهانه ای به سود آنان بیاوریم که از همراهی با او در جنگ هایش خودداری کردند و میان یاران پیامبر به این گونه شناخته گردیده و چون از دست فرمانبری دادن به علی سرباز زده و گوشه ای گرفتند گوشه گیران (معتزله) نامیده شدند.(1)

پایان برگزیده جلد سیزدهم کتاب ترجمه الغدیر .

ص: 265

شروع جلد چهاردهم ترجمه الغدیر

«عزیز پسر خدا است» (1) با این که خداوند فرزندی برای خود نمی شناسد .این هم که می گوئی : «مرا از آن چه در آستان خدا نیست آگاه کن» بدان که در آستان او ستمی بر بندگان نیست و این که می گوئی « مرا از آن چه خدا ندارد آگاه کن » بدان که او همتا و انباز ندارد یهودی گفت : گواهی می دهم که به راستی خداوندی جز خدای یگانه نیست و محمّد برانگیخته خدا است و البته تو کسی هستی که پیک خداوند ، درود خدا بر وی و خاندانش ، برای انجام سفارش هایش پس از مرگ برگماشته است . بوبکر و مسلمانان به علی ، درود بر او ، گفتند: ای دورکننده رنج ها ! « المجتنی » از ابن درید صفحه 35 .

آنچه از گریختن آن دو در آن روز پرده برمی دارد سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله است پس از گریختنشان ، فردا علم جنگ را به کسی خواهم داد که خدا و رسولش را دوست می دارد و خدا و رسولش او را دوست می دارند خدا به دست او (ما را) به پیروزی می رساند و گریزپا هم نیست و در عبارت دیگر : سوگند به آن که روی محمد را گرامی داشت آن را به مردی خواهم داد که نگریزد و در عبارتی ، به پشت برنمی گردد.(1)

به ایشان نداد پس بوبکر به سخن پرداخت و گفت ای حبیبه رسول خدا به خدا خویشان رسول خدا نزد من از خویشان خودم محبوب ترند و تو در نزد من از دخترم عایشه محبوب تری و من دوست می داشتم که روزی که پدرت درگذشت من مرده بودم و پس از او نمی ماندم آیا گمان داری من با آن که ترا می شناسم و از فضیلت و شرف تو آگاهم تو را از رسیدن به حقّ خویش و به سهم الارثت از رسول خدا جلوگیری می کنم ؟ جز این نبوده که من از پدرت رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم می گفت ما ارث نمی گذاریم آنچه از ما به جا ماند صدقه است فاطمه گفت : مرا آگاه کنید ببینم که اگر حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله برای شما بازگویم آن را می شناسید و به آن عمل می کنید ؟ گفتند : آری ، گفت : شما را به خدا سوگند می دهم آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدید که می گوید خشنودی فاطمه از خشنودی من است و خشم فاطمه از خشم من ، پس هر که دخترم فاطمه را دوست داشت مرا دوست داشته و هر که فاطمه را به خشم آورد مرا به خشم آورده ؟ گفتند : آری ما این را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدیم گفت : پس من خدا و فرشتگان او را گواه می گیرم که شما مرا به خشم آوردید و خشنود نداشتید و من هرگاه پیامبر را ببینم شکایت شما را به او خواهم کرد ابوبکر گفت : ای فاطمه من به خدای تعالی پناه می برم از خشم او و خشم تو . پس بوبکر چنان سخت به گریه و زاری افتاد که نزدیک بود جانش به در رود زهرا می گفت به خدا در هر نمازی که بگزارم بر تو نفرین می فرستم، سپس ابوبکر گریان بیرون شد مردم گرد او را گرفتند و او ایشان را گفت هرمردی با دلخوشی به خانواده اش ، شب را در آغوش همسر خود به سرمی برد و مرا با نگرانی هایی که دارم رها می کنید ، مرا نیازی به بیعت شما نیست بیعت خود را با من ندیده گیرید . (1)

پایان برگزیده جلد چهاردهم کتاب ترجمه الغدیر .

ص: 270

بنگرند یکی با شناختن میانجیان حدیث که از روزی که ساخته شده زنجیره گزارشی آن پیوسته نبوده و چه در نگاشته های خیلی کهن و چه در نوشته های آیندگانشان هماره با زنجیره ای گسسته بازگو شده یا گسسته از یک سوی مانند زنجیره حاکم و بونعیم یا از هر دو سوی مانند گزارش ابن هشام و خیلی شگفت انگیز است که گرچه پیش آمدهای این داستان را بیش از دو تن برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله و بوبکر کسی ندیده و گزارش آن نیز نخستین بار تنها باید از زبان ایشان بازگو شود با این همه هیچ یک از گزارش ها از زبان یکی از آن دو بازگو نشده و در هیچ یک از زنجیره ها یادی از ایشان نمی بینیم با آن که نام بردن از چنین گزارشگرانی آن هم در مانند چنین گزارش هایی انگیزه هایش یکی دو تا نیست و به دلایل بسیار باید یادآوری شوند تا برای همیشه آن گزارش ها بازگو شوند و پیاپی بر زبان ها بگذرند زیرا که در آن ، نشانه ها و درفش های پیامبری است و گذشته از آن ، نشانه ای بر بزرگواری و شگفت کاری بوبکر .

شنیده شود ، اشک هایش چنان سرازیر گردد که پیامبر که دیده اش خواب می رود و دلش خواب نمی رود بیدار شود و یار همراه خود را که برای همراهی با خویش برگزیده از نیش مارها برهاند .

آیا از روی دادگری و فرزانگی و خردمندی است که خداوند پیامبرش را از همه آن دردسرها رهائی بخشد و در دمی چند ، پی در پی نشانه های توانائی خود را در پاسداری از او بنماید و هنگامی که از برابر بت پرستان قریش می گذرد او را از چشم ایشان پوشیده بدارد و در روی او بر آن درآن شکاف کوه درختی برویاند تا او در پناه آن از ایشان پنهان باشد ، سپس نیز دو کبوتر رام نشدنی بر دهانه شکاف کوه بنهد و بافرمان او، که کارش برتر از پندار است، عنکبوت بر در آن شکاف کوه تار بتند (1) با همه این ها آیا می شود یار همراه او را که او به دستور خودش وی را برگرفته و در دوستی پیامبر صلی الله علیه و آله جانفشانی کرده و با پیش افتادن در آن شکاف کوه خویش را در پرتگاه افکنده و سپر او شده ، آیا می شود که او را واگذارد ؟ نه در برابر نیش مارها او را نگاه دارد و نه در آن حالی که همه دل ها را می سوزد و جگرها را کباب می کند بر وی مهربانی نماید ؟ از یک سوی برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله وی را می نگرد و می گوید : اندوه مخور که به راستی خدا با ما است و از یک سوی نیز آن بیچاره می گرید و اشک هایش سرازیر است .

و آیا بوبکر نمی دانست خداوندی که دستور هجرت را به پیامبرش داده و او را به درون شکاف آن کوه برده و به همان گونه که چشمان درندگان دو پا را از دیدن او بازداشت و چنگال های آن گروه نادان را از رسیدن به او کوتاه نمود به همان سان نیز با توانایی خویش و بی آن که نیاز به جانفشانی بوبکر باشد او را از نیش مارها به دور می دارد؟

و آیا باور نداشت یار همراهش که خود داشت جانش را در راه او می داد اگر از درد .

ص: 273

او آگاه شود یا همچون عیسی با یک دست کشیدن یا با خواندن خدای و خواستن از وی او را رهائی می بخشد ؟ پس این همه گزارش هایی که درباره او داده اند چه معنایی داشته ؟

آری دوستی ، اینان را تا آن جا کور و کر می کند که برای گزافه گوئی در برترخوانی ها ، گزارش هائی به این ناچیزی و بی ارزشی بیافرینند .

من نمی دانم کدام زمین فراخی بوده که این همه را در خود جای می داده ؟ با این که در آن روزگار هیچ یک از پادشاهان جهان به این اندازه دارا نبودند! و آیا آن همه تخت ها را در یک بالاخانه چیده بودند ؟ چه بالاخانه بزرگی بوده !که پهناوری اش زمینه نبردگاه ها و پهنه بیابان ها را شرمنده می کرده ! و تازه چه خانه بزرگی بوده که این ، یکی از بالاخانه هایش به شمار می رفته! و خوب باید دید چه روزی بوبکر بارمی داده و پذیرایی می کرده که مردان بزرگ به مهمانی او آیند و بر آن تخت ها بنشینند؟ و چرا ما از دهان هیچ کدام از تاریخ نگاران و سرگذشت نویسان ، کمترین سخنی درباره چنان روزی نمی شنویم ؟ مگر زبان کسانی را که آن جا می نشسته اند داغ می کردند تا کسی داستان آن را بازگو نکند؟ وگرنه سرشت رویداد ، بایسته آن است که آن انجمن بزرگ که میزبانش همه کوشش خود را در آراستن آن به کار بسته هر هفته یا دست کم بگو هرماه یا کم کم هرسال یا از این هم کمتر در همه زندگی اش یک بار آن را برپا کرده ، بایستی گزارش هایی داشته باشد که تاریخ ، یادآوری آن را فراموش نکند و تاریخ نگاران ، رهاکردن آن را روا نبینند، با همه این ها هیچ گونه سخنی درباره آن نمی یابی تا ، پس از گذشت صدها سال از زندگی روزگار عبیدی را می بینی که درگوشی پچ پچ می کند و از بیم روشن شدن دروغش از آشکار کردن آن سر بازمی زند .

باید پرسید کدام پیشه و کار و هنر و کدام سرچشمه درآمد بوده که آن مرد به یاری اش بتواند هزارهزار اوقیه پول به دست آرد ؟ مگر نه آن روزگار هنگام تنگدستی قریش بوده و به گونه ای که دختر پاک و راستگوی پیامبر در آن سخنرانی اش به بوبکر و دار و دسته او می گوید : نوشابه شما آبی بود که از بس در آن غوطه خورده و بول کرده و سرگین انداخته بودند تیره شده بود و خوراکتان برگ درختان و ... تا خداوند با دست پیامبر اکرم شما را رهائی بخشید . (1)

ص: 275

گزارش بالا را به گونه ای که در جلد 6 ، صفحه 94 از چاپ دوم دیدیم ، مالک و ابن منذر و ابن ابی حاتم و بیهقی و ابوعمر و ابن کثیر وابن دیبع و عینی و سیوطی آورده اند .

امینی گوید : اگر به شگفت می آئی جا دارد زیرا که می بینی پیشوای مسلمانان چنان فرازهایی را از کتاب خدا نمی شناسد که در جاهای گوناگون به آن نیازمند می باشد و آن گاه این نادانی او کار را به جائی می کشاند که زنی پاک دامن از گروندگان به آئین راستین را دستگیر کند ، داغ روسپی گری بر او بچسباند و آبروی او را پیش چشم همگان و میان همه پیروان کیش وی بریزد.

چرا چون دید پاسخ یک پرسش را نمی داند با کسی از یاران پیامبر گفتگو نکرد و از او نپرسد آن چه را نمی داند تا دریابد و گناه آدمکشی و رسواگری را برخود نخرد ؟ چرا به یاد نیاورد که مشابه این رویداد بارها در روزگار عمر پیش آمد و او خواست زنانی را که شش ماه پس از شوهرکردن زائیده بودند سنگسار کند و چنان چه در جلد6، صفحه 93 تا 95از چاپ دوم ترجمه الغدیر گذشت، حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام و ابن عباس از این کار جلوگیری کردند .

فرض کنیم که او آن دو آیه گرامی را هم فراموش کرده و آن چه را نیز در روزگار عمر پیش آمده بود از یادبرده با این همه ، بازهم معلوم نیست که با چه اطمینان قلبی به خود اجازه داد تا دستور دهد آن زن بدبخت را سنگسار کنند؟ آیا پشتوانه داوری اش کتاب خدا بوده ؟ در کدام فرازش؟ یا آئین نامه پیامبر ؟ کو گزارشگرش ؟ یا برداشت ها و سنجش های پیش خود ؟ که چگونه به این برداشت رسیده و چه سان به سنجش پرداخته؟ اگر هم دستوری خودسرانه داده که زنده باد دستوردهنده ! و آفرین بر این دستور ! و هورا برای این گونه جانشینی پیامبر و این جانشین ! آری این است بالاترین رهبری که خاندان اموی پرورش داده و گواراترین میوه ای که از آن درخت چیده شده است .

ص: 277

پس در منی از شکسته خواندن آن سرباز زد .

طبری در تاریخ خود و دیگران آورده اند که در سال 29 عثمان با مردم به دیدار خانه خدا رفت و در منی سراپرده ای برپاکرد و این نخستین سراپرده ای بود که عثمان در منی برپاکرد و از شکسته خواندن نماز در آن جا و در عرفه خودداری نمود. واقدی با زنجیره خود گزارش کرده که پسرعبّاس گفت : نخستین انگیزه ای که مردم را با مردم در منی دو رکعتی خواند تا ششمین سال فرمانروایی اش دیگر از شکسته خواندن آن سرباز زد. گروهی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله بر او خرده گرفتند و کسانی که می خواستند در پیرامون او به سخن پردازند به گفتگو برخاستند تا در میان کسانی که به نزد او شدند علی هم آمد و گفت : به خدا سوگند نه پیش آمد تازه ای روی داده و نه پیمانی از گذشته در دست است، نه پیامبرت صلی الله علیه و آله را به یادداری که در مسافرت نماز را دو رکعتی بخواند و پس از او بوبکر و سپس عمر و تو خود در آغاز فرمانروائی ات بر همین شیوه بودی . من نمی دانم این نوآوری به کجا برمی گردد ؟ گفت : اندیشه ای است که خود پذیرفته ام .

آری این پیشوایان ، می خواهند به هر بهائی شده آبروی خلیفه را نگاه دارند هرچند با دادن دستورهایی که با آن چه خدا فروفرستاده ناساز باشد .

این هم که بهانه آورده من در طائف دارائی ای دارم پذیرفته نیست چون آن مرد از مردم مکّه بوده و از آن جا کوچ کرده نه از مردم طائف و میان او و طائف چند روز راه است و تازه اگر گرفتیم که او در مکّه یا در خود منی و عرفات ، که در آن دو جا نماز را شکسته نمی خواند ، زمینی داشت بازهم داشتن زمین در یک جا انگیزه نمی شود که دستور به شکسته خواندن نماز از گردن مسافر برداشته شود مگر بخواهد در آن جا ماندگار شود چنان چه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله که هنگام گرفتن مکّه با او بودند نماز را شکسته خواندند و به همین گونه در دیدارشان از خانه خدا به همراه بوبکر ، با آن که گروهی از ایشان در مکّه یک یا چند خانه و نیز نزدیکانی داشتند، چنان چه شافعی گزارش کرده و در کتاب الام 1/165 می نویسد یاران برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله که هنگام گرفتن مکّه با او بودند هم آن بار نماز را شکسته خواندند و هم در دیدار پس از آن از خانه خدا و هم در دیدار پس از آن که به همراه بوبکر انجام گرفت ، با آن که گروهی از ایشان در مکه یک خانه یا بیشتر و نیز نزدیکانی داشتند و از آن میان بوبکر خانه ای و نزدیکانی در مکّه داشت و عمر نیز در مکّه خانه های بسیاری داشت و عثمان هم در مکّه خانه و نزدیکانی داشت و هیچ کس از ایشان را نمی شناسم که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور گرفته باشد نماز را شکسته نخواند یا از پیش خود نماز را شکسته نخواند یا پس از برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله که به مکّه می آید نماز را شکسته نخواند بلکه آن چه از زبان ایشان از گفتار او برای ما به جای مانده می رساند که در آن جا نیز باید نماز را شکسته خواند ، (سخنان بالا را بیهقی نیز در سنن خود 3/153 یاد کرده است) .

درباره این بهانه نیز : « من می ترسم کسانی از مرد یمن که به دیدار خانه خدا آمده اند ، و نیز درشت خویانی که در دستورهای کیش خود ورزیدگی ندارند بگویند نماز برای کسی هم که در شهر خود باشد دو رکعت است و اینک پیشوای مسلمانان ، آن را به این گونه می خواند » . باید گفت اگر چنین ترسی بجا بود در روزگار پیامبر که مردم تازه مسلمان شده بودند، سزاوارتر بود که چنین ترسی خود او صلی الله علیه و آله را از شکسته خواندن نماز بازدارد زیرا آن هنگام دستورهای بیشتری به گوش ها نخورده بود، همچنین در روزگار بوبکر و عمر این ترس بیشتر جا داشت ، با این همه ،

ص: 280

برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله و نیز آن دو تن که در پی او رفتند (ابوبکر و عمر) ، این ترس را بجا ندانستند و بر بنیاد آن کار نکرده و به همین بسنده نمودند که چگونگی نماز خواندن را برای هر کسی ، چه در میهن خودش و چه در جای دیگر ، بازگو کنند چنان چه خود پیامبر صلی الله علیه و آله روزهائی که در مکه بود نماز را دو رکعتی می خواند و سپس می گفت : ای مردم مکّه! شما خود نماز را شکسته نخوانید زیرا ما مسافریم یا می گفت: ای مردم شهر! شما چهار رکعت بخوانید زیرا ما در سفریم (1) پس کار پیامبر بهانه ای را که خلیفه برای خود تراشیده بود از دست او می گیرد مگرچه می شد که وی نیز همچنان گام در جای گام پیامبر صلی الله علیه و آله می نهاد و آن چه را شیوه همیشگی او صلی الله علیه و آله در سفرهایش بود رها نمی کرد و چرا با آن روشنگری رسا از پیروی او سرباز زد ؟ مگر زبان گویندگان لال یا گوش شنوندگان کر بود که او نخواست همان برنامه گذشته را در آموختن فرمان خدا پیاده کند؟ و تازه آیا باید نادانان را آموزش داد یا برای نادانی ایشان یک دستور پابرجا را دگرگون ساخت ؟

گذشته از آن که اگر خلیفه می خواست با کار خود بی سر و پاها را از چگونگی نماز برای کسی که مسافر نیست آگاه کند با این کار ، ایشان را به گمراهی دیگری دچار می ساخت و به این گمان ناروا می افکند که مسافران هم باید چهار رکعت بخوانند و برای آموزش دادن بایستی بر دستوری که از آئین رسیده پایدار ماند و آن گاه به روشنفکری پرداخت ، چنان چه برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله نیز ، به همان گونه که گذشت ، در مکّه برنامه اش همین بود و عمر چون به مکّه می آمد نماز را دو رکعتی می خواند و سپس می گفت ای مردم مکّه ! شما نماز را شکسته نخوانید زیرا ما گروهی مسافرانیم و مانند همین گزارش را بیهقی نیز درباره بوبکر آورده است، (سنن بیهقی 3/126 ، 157 ، المحلی از ابن حزم 5/18 ، موطأ از مالک 1/126 ) .

را در مکه دو رکعتی خواند و چون روی بگردانید گفت ای مردم مکّه ! ما گروهی مسافریم هرکدام از شما که میهنش در این شهر است نماز را شکسته نخواند پس مردم آن شهر نماز خود را شکسته نخواندند .

2 آورده اند که انس پسر مالک گفت : ما با برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله از مکه به سوی مدینه بیرون شدیم و او نمازها را دو رکعتی دو رکعتی می خواند تا به مدینه بازگشتیم .

صحیح بخاری 2/153 ، صحیح مسلم 1/260 ، مسند احمد 3/190 ، سنن بیهقی 3/136 و 145 .

3 آورده اند که حفص پسر عمر گفت : انس پسر مالک ما را ، که ما چهل مرد از انصار بودیم ، به سوی شام به دیدار عبدالملک به راه انداخت تا درآمدی برای ما دست و پا کند و چون بازگشت و ما در راه گشاده ای که برای گذشتن شتران است بودیم نماز نیمروز را با ما دو رکعتی خواند سپس به درون سراپرده خود رفت و مردم برخاسته دو رکعت دیگر نیز به آن دو رکعت افزودند و او گفت : خدا زشت گرداند این چهره ها را ! که به خدا سوگند نه در مرز برنامه پیامبر کار می کنند و نه دستوری که داده شده می پذیرند. گواهی می دهم که البتّه شنیدم برانگیخته خدا صلی الله علیه و آله می گفت : به راستی گروهی در کیش خود دوراندیشی و ژرف نگری می کنند و چنان از کیش به درمی روند که تیر از چله کمان .

گزارش بالارااحمددرمسند 3/159آورده و هیثمی نیزدرمجمع2/155 یادکرده است.

ابو اسحاق گفت : مسروق به من گزارش داد که او چون به نماز ایستاد از جایش دور نشد تا آن چه را نوشیده بود بالا آورد پس چهار تن : ابو زینب ، جندب پسر زهیر ، ابوحبیبه غفاری ، صعب پسر جُثامَة ، برای گفتگو درباره او با عثمان بیرون شدند و عثمان را از آن چه وی کرده بود آگاه ساختند پس عبدالرحمن پسر عوف گفت : او را چه شده؟ آیا دیوانه گردیده ؟ گفتند : نه ، مست کرده . گزارشگر گفت : پس عثمان ایشان را بیم داد و در هراس افکند و به جندب گفت : تو دیدی که برادرم باده گساری می کرد ؟ گفت : نه . پناه به خدا من گواهی می دهم که او را دیدم مست بود و آن چه را خورده بود از درون برمی گرداند و من انگشتری او را از دستش برگرفتم و او از بس مست بود چگونگی را درنیافت .

ابواسحاق گفت : پس گواهان به نزد عایشه شدند و او را از آن چه میان ایشان و عثمان گذشته بود آگاه کردند و هم از این که عثمان ایشان را رانده پس عایشه آواز در داد . راستی که عثمان آئین های کیفری را پایمال کرده و گواهان را بیم داده است .

واقدی گوید : برخی گفته اند که عثمان کسانی از گواهان را تازیانه زد پس ایشان به نزد علی شده از این رفتار گله مندی نمودند پس او به نزدیک عثمان رفت و گفت : آئین های کیفری را پایمال گردانیدی و گروهی را که به زیان برادرت گواهی دادند کتک زدی و فرمان را زیر و رو نمودی با آن که عمر گفت : امویان و به ویژه خاندان ابومُعیط را بر گردن مردم سوار مکن . پرسید : می گویی چه کنم ؟ گفت : چنان چه من می بینم باید او را از کار برکنار نمایی و سرپرستی هیچ یک از کارهای مسلمانان را به او نسپاری و گواهان را بازجویی کنی اگر کسانی نیستند که گمان بد به ایشان رود و از سر کینه توزی دروغ بگویند برادرت را به کیفری که بایسته است می رسانی .

پایان برگزیده جلد پانزدهم کتاب ترجمه الغدیر

ص: 283

شروع جلد شانزدهم کتاب ترجمه الغدیر

و شافعی در تفسیر این حدیث می نویسد : « در روزگار جاهلیّت چون کسی از گردن کلفت های عرب در شهری فرودمی آمد سگی را به پارس وامی داشت و آن گاه تا هرجا را که صدای سگ می رفت چراگاه اختصاصی برای مخصوصان خود قرارمی داد و هیچ کس را نمی گذاشت در استفاده از آن با او شریک شود و چارپایان خود را در آن بچراند با این که در استفاده از دیگر چراگاه های آن حوالی خود با دیگران شریک می شد... پس پیامبر صلی الله علیه و آله منع کرد از این که چنان چه در روزگار جاهلیّت عمل می شد کسی چراگاه اختصاصی اختیار کند و دیگران را از آن محروم سازد » .

سپس گوید : این که پیامبر گفت : « مگر برای خدا و رسول او » مقصود آن است که مگر چراگاه اختصاصی را برای اسبان و شتران مسلمانان قراردهند که برای جهاد در راه خدا در کار سواری و باربری از آن استفاده می شود یا برای شترانی که متعلق به بیت المال است و به صورت زکات از مردم گرفته شده ، چنان چه عمر منطقه نقیع را برای شترانی که به عنوان صدقه از مردم می گیرند و نیز اسبانی اختصاص داد که برای جهاد در راه خدا آماده می داشتند .

این قانون درمیان مسلمانان مورد اتّفاق بود تا عثمان به خلافت رسید و چنان چه در انساب بلاذری 5/37 و سیره حلبی 2/87 آمده ، به جای چراگاه برای شترانی که به صورت مالیات گرفته می شد، برای خود چراگاهی برگزید ، یا چنان چه در روایت واقدی آمده برای خود و حکم بن ابی العاص ، یا هم برای خود و هم برای او و هم برای همه امویان چنان چه در شرح ابن ابی الحدید 1/67 آمده که می نویسد : عثمان چارپایان همه مسلمانان را از استفاده از چراگاه پیرامون مدینه محروم ساخت مگر آن چه که متعلّق به بنی امیه بود و در صفحه 235 آورده است که واقدی گفت : عثمان ربذه و شرف و نقیع را قرق کرده بود و در چراگاه هیچ شتری و اسبی گام نمی نهاد و تا بازپسین روزگار ، منطقه شرف را چراگاه اختصاصی شتران حکم بن ابی العاص و

ص: 285

شتران خودش گردانیده بود ، که شتران خودش هزار شتر بود و منطقه ربذه را نیز چراگاه اختصاصی شترانی گردانید که به صورت زکات گرفته می شد و منطقه نقیع را چراگاه اختصاصی گردانید برای اسب های جنگاوران اسلام و اسب های خودش و اسب های بنی امیه (پایان) .

آری این هم از جمله کارهایی بود که مسلمانان بر عثمان عیب شمردند و عایشه نیز آن را از کارهایی شمرد که بر وی انتقاد کردند و گفت : و ما او را سرزنش کردیم برای فلان کار و برای آن که مرغزارها را چراگاه اختصاصی خود گردانید و با عصا و تازیانه به کتک زدن این و آن پرداخت ، پس قصد او کردند تا او را مانند پیراهن تری که آبش را با فشردن دور کنند در هم فشردند .(1)

کار خلیفه در تعیین چراگاه اختصاصی ، بازگشت و نو کردن عادات جاهلیّت نخستین بود که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آن ها را نابود کرده و مسلمانان را در چراگاه ها شریک گردانیده بود و می گفت : سه کس اند که خدا دشمن می داردشان و از آن میان یکی هم کسی را شمرده که سنّت جاهلیّت را در اسلام بنهد (2)، بر این مرد حقّ آن بود که پیش از قرق کردن چراگاه ها و به جای جلوگیری از استفاده مردم از آن ها، حریم اسلام را بپاید و از دستبرد به قوانین آن جلوگیری کند و آن چه را پیامبر صلی الله علیه و آله آورده شیوه ای شایسته پیروی شمارد و سنت جاهلیّت را زنده نکند و بداند که سنّت الهی را تغییر پذیر نخواهی یافت ولی چه کنیم که او ...

صدقه پیامبر برای فقرا بود ، به مروان از جمله موضوعاتی شمرده اند که مردم بر عثمان ایراد گرفتند . ابوالفدا می نویسد: فدک ، صدقه پیامبر بود که فاطمه به عنوان ارث آن را مطالبه کرد و بوبکر روایت کرد که پیغمبر گفته : « ما گروه های پیامبران ارث نمی گذاریم و آنچه برجای می گذاریم صدقه است » ولی بعدها عثمان آن را به تیول مروان بن حکم داد و همچنان فدک در دست مروان و فرزندانش بود تا عمربن عبدالعزیز بر سرکار آمد و آن را از دست خاندانش گرفته به حالت صدقه بودن برگردانید .

و ابن ابی الحدید در شرح خود 1/67 می نویسد : عثمان فدک را تیول مروان گردانید با آن که پس از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله دخترش فاطمه علیهاالسلام یک بار به عنوان میراث و یک بار به عنوان هبه شدن آن به وی ، آن را مطالبه کرد و از دادن آن به او سرباز زدند .

امینی گوید : من نمی دانم کنه این تیول دادن و حقیقت این کار چه بوده زیرا اگر فدک، غنیمتی برای همه مسلمانان بوده ، چنان که بوبکر مدعی شد، پس چه علّت داشت که آن را خاصّ مروان گردانند و اگر از حقوق ارثی خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله بوده ، چنان چه هم صدیقه پاک در خطبه هایش بر این امر استدلال کرد و هم پس از او امامان راهنما از عترت پاک پیامبر و پیشاپیش همگی بزرگ ایشان امیرمؤمنان ، در این صورت نیز مروان از ایشان نبوده و خلیفه حقّ بگذار و برادر در آن نداشته و اگر هم بخششی از پیامبر به جگر گوشه بی گناه و پاکدامنش بوده ، چنان که هم خود آن بانو مدّعی آن بود و هم امیرمؤمنان و دو فرزندشان و نیز ام ایمن که پیامبر ، بهشتی بودن او را گواهی کرده ، گواهی دادند و شهادت ایشان به گونه ای رد شد که مورد پسند خدا و رسولش نبود و اگر شهادت کسانی که آیه تطهیر درباره ایشان فرود آمده رد شود پس دیگر به چه چیز می توان اطمینان کرد و چه دلیلی را مورد اتکاء می توان گرفت .

و به هرحال که اگر فدک بخششی از پیامبر به فاطمه بود پس به مروان چه ارتباطی داشت و عثمان چه قدرتی بر آن می توانست داشته باشد تا آن را تیول کسی گرداند . راستی را که خلفای سه گانه تصمیمات ضدّ و نقیضی را در مورد فدک به

ص: 287

مرحله اجرا گذاردند ، ابوبکر آن را از اهل بیت گرفت و عمر آن را به ایشان بازگردانید و عثمان آن را به تیول مروان داد و از معاویه به بعدهم که روزگار زورگویان می بود این بازی ادامه داشت و گرفته و پس داده می شد و به طوری که در جلد 14 صفحه 45 تا 50 از برگردان پارسی غدیر ذکر شده است هریک از ایشان مطابق دلخواه و هوس خویش تصمیمی را درباره آن عملی می کرد و در هیچ یک از اعصار به روایت بوبکر عمل نشد و اگرچه گروهی که پیرامون او حاضر بودند بر شنیدن آن چه وی از پیامبر روایت کرد با او سازش نمودند و به ساخت و پاخت برخاستند ، ولی کسانی که پس از وی آمدند با کارهایشان و با تصمیمات رنگارنگ و یک بام و دو هوایی که درباره فدک گرفتند عملاً آن روایت را باطل قلمداد کردند .

آورده اند که پیامبر درباره مصرف اموال غنائم گفت یک پنجم آن از خداست و چهارپنجم از لشگریان و هیچ فردی از ایشان در استفاده از آن بر دیگری مقدم نیست و تیری را که (در جنگ) از پهلوی خود بیرون می آوری ، تواز برادر مسلمانت به آن سزاوارتر نیستی .(1)

و خود حضرت صلی الله علیه و آله چون به غنیمتی دست می یافت همان روز آن را تقسیم می کرد، متأهل ها را دو سهم می داد و مجردها را یک سهم .(2)

و سنّت ثابت درباره صدقات آن است که مردم هر اجتماعی تا وقتی در میانشان یک نیازمند هست به استفاده از صدقات خویش سزاوارترند و کارگزاری و سرپرستی صدقات ، برای باجگیری و سرازیر کردن باج ها به پایتخت خلیفه نیست بلکه برای آن است که اموال از توانگران گرفته شود و به هزینه تهی دستان هم محلّه با ایشان برسد . پیامبرآن گاه که معاذ را به یمن فرستاد تا مردم آن جا را به اسلام و نماز دعوت کند از جمله سفارش هایش به او این بود که: چون آن (نماز و اسلام) را پذیرفتند به ایشان بگو : خداوند بر شما واجب کرده است که زکات اموال شما از توانگرانتان گرفته و به تهی دستانتان داده شود. (3)

و این هم از نامه امیرالمؤمنین به قَثْم پسر عباس درهنگامی که وی ازسوی حضرت کارگزار مکّه بوده : و بنگر در آن چه از مال خدا نزد تو گرد آمده و آن را به هزینه کسانی از عیال مندان و گرسنگان که پیرامونت هستند برسان به طوری که آن را به کسانی که به راستی تهی دست و بی چیزباشند رسانده باشی و آن چه از آن زیاد آید نزدما فرست تا آن را میان کسانی که نزد ماهستند تقسیم کنیم نهج البلاغه 2/128 . .

ص: 289

این هم از سخنان او است که : قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و اموال بر چهار قسم بود : اموال مسلمانان که آن را مطابق قوانین ارث (پس از مرگ ایشان) میان وارثان تقسیم کرده است ، غنائم و خراج که آن میان مستحقانش قسمت کرده است و خمس که خداوند آن را در جای خود نهاده و صدقات که خداوند آن را در جای خود نهاده برگردید .

و پیش از همه این ها شیوه خداوندی درباره اموال در آیاتی چند از قرآن آمده مثل :

1 و بدانید که آن چه از چیزی غنیمت بردید پس یک پنجم آن از خدا است و از رسول و خویشاوندان و یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان (41 / انفال) .

2 صدقات فقط برای مستمندان و تهی دستان و کارگزاران آن است و برای کسانی از نامسلمانان که دل ایشان با گرفتن آن نرم شود و نیز برای آزادی بندگان و دادن وام به وامداران و صرف در راه خدا و یاری به درماندگان در سفر ، قانونی است از سوی خدا و خدا دانا و فرزانه است (59 / توبه) .

3 از آن چه خداوند ازمال ایشان نصیب خویش کرد ، اسبی و شتری بر آن نتاختید ولی خداوند پیغمبران خویش را به هرکه خواهد مسلّط کند و خدا بر هرچیز توانا است . هر چه خدا از اموال مردم این دهکده ها نصیب پیغمبر خویش کرد از آن خدا و پیغمبر و خویشاوندان وی و یتیمان و تهی دستان و در راه ماندگان است (6/7 ، حشر) .

این سنّت خدا است و سنّت پیامبرش ولی عثمان آن چه را در قرآن عزیز بوده فراموش کرده و با قانونی که پیامبراکرم درباره اموال آورده به مخالفت برخاسته و از روش گذشتگانش روی برتافته و از جاده عدل و انصاف دور شده و فرزندان خاندان فرومایه اش را پیش انداخته ، همان میوه های شجره ملعونه ای را که نامشان در قرآن آمده و همان مردان تباه کار و هرزه و میگسار و بدسگال را .

آری اینان را عثمان از بزرگان نیکوکار ملّت و از افراد صحابه پیامبر برتر می شمرد و از مال مسلمانان به یکایک از خویشانش میلیون میلیون پاره های زر و سیم می بخشید ، بدون آن که هیچ حساب و کتابی را نگهدارد و ایشان را بر همه افراد

ص: 290

دیگر، هرکه باشند و هر قدر به پیغمبر نزدیک باشند ، مقدّم می داشت و هیچ کس هم جرأت نمی کرد به کار امر به معروف و نهی از منکر پردازد چرا که به چشم خود می دیدند با کسانی که به این دو کار واجب برمی خیزند با چه روش سنگدلانه ای رفتار می کند و چه پرده دری ها و تبعیدها و چه کتک ها با آن شلاّقش که از شلاّق عمر هم سخت تر بود و به دنبال آن هم تازیانه و چوبدستی او می آمد و اینک نمونه ای چند از برنامه ای که خلیفه درباره اموال پیاده کرد .

همانند بولهب شمرده می شد و طبرانی از داستان عبدالرحمن سخن می گفت: او با حرکات چشمش به توهین می پرداخت پس پیامبر صلی الله علیه و آله او را دید و گفت : به همین گونه بمان! و پس از آن همیشه چشمش پرش داشت تا مرد .

و در گزارش مالک بن دینار : پیامبر صلی الله علیه و آله به حکم بگذشت و حکم شروع کرد به مسخره کردن پیامبر صلی الله علیه و آله با حرکات انگشتش. پس پیامبراو رادید و گفت : خدایا او را به لرزش و ارتعاش دچار کن پس در همان جا دچار لرزش و ارتعاش گردید و حلبی می افزاید : و ابتلایش به این بیماری پس از آن بود که یک ماه بیهوش افتاده بود . (1)

گزارش بالا از طریق این حافظان : طبرانی ، بیهقی ، حاکم نقل شده است .

و بلاذری در الانساب 5/27 می نویسد : حَکَم بن ابی العاص در جاهلیّت همسایه پیامبر صلی الله علیه و آله بود و پس از ظهور اسلام بیش از همه همسایگان دگر ، او را آزار می رساند ، پس از فتح مکّه ، به مدینه آمد و در دین او طعن و تردید داشتند ، پشت سر پیامبر صلی الله علیه و آله راه می افتاد و با تکان دادن دهان و بینی تقلید درمی آورد و چون او به نماز می ایستاد وی هم پشت سرش می ایستاد و با حرکات انگشتان مسخره بازی درمی آورد و به همان گونه در حالت ارتعاش ماند و به جنون مبتلا شد و یک روز که پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه یکی از زنانش بود او دزدیده نگاه می کرد و چون رسول وی را بشناخت با نیزه ای کوچک بیرون شد و گفت: کیست که این قورباغه ملعون را از سوی من جواب بدهد ؟ سپس گفت :

به خدا که او و خاندانش نباید با من در یک جا باشند پس همه شان را به طائف تبعید کرد و چون رسول درگذشت عثمان به شفاعت از ایشان با ابوبکر سخن گفت و خواست که بازشان گرداند او نپذیرفت و گفت : من رانده شدگان رسول صلی الله علیه و آله را پناه نمی دهم سپس که عمر خلافت یافت با او نیز درباره ایشان به سخن پرداخت و او نیز.

ص: 292

پاسخی مانند بوبکر داد و چون عثمان به خلافت رسید ایشان را به مدینه درآورد و گفت : من درباره ایشان با رسول سخن گفته و از او خواسته بودم که بازشان گرداند و او به من وعده داده بود که به ایشان اجازه بازگشت دهد ولی پیش از اجازه درگذشت ، پس مسلمانان از این که ایشان را به مدینه وارد کرده بود زبان به نکوهش گشودند .

و آورده است که سعیدبن مسیب گفت : عثمان خطبه خواند و دستور داد کبوترها را سرببرند و گفت : در خانه های شما کبوتر زیاد شده و سنگ پرانی نیز زیاد گردیده و چیزی از آن نیز به ما خورده ، یکی از مردم گفت : رانده شده های پیامبر صلی الله علیه و آله را پناه می دهد و آن گاه می گوید کبوترها را بکشید .

گرفتیم که خلیفه ، اجتهاد و تأویل نموده و به خطا افتاده ولی آخر این همه اغماض و سهل انگاری در برابر مروان چرا ؟ چرا کسی را که باید بیرون کرد به خود می چسباند و کسی را که شایسته است براند پناه می دهد و کسی را که سزاوار متّهم داشتن است امین می شمارد و کسی را که بایستی محروم ساخت بالاترین عطاها را از مال مسلمانان می بخشد و کسی را که باید دستش از مستمری های مسلمانان کوتاه باشد بر آن مستمری ها چیره می گرداند .

من چیزی از دلائل خلیفه برای این کارهایش سردرنمی آورم و شاید او عذری داشته باشد و تو سرزنشش می کنی ! ، ولی این هست که مسلمانان روزگار خودش که از نزدیک به امور آشنا بودند و در حقایق تأمّل و تعمّق نموده و با نظر دقیق در آن می نگریستند او را معذور نداشتند و آخر چگونه معذورش دارند با آن که در برابر خود آیه قرآن را می بینند که : بدانید که هرچه را غنیمت بردید از چیزی ، پس پنج یک آن از آن خدا و پیغمبر و خویشان او و یتیمان و تنگدستان و در راه ماندگان است ، اگر به خدا ایمان آورده اید ، مگر نه این است که دادن آن پنج یک به مروان لعنتی موجب بیرون شدن از دستور قرآن است ؟ و مگر عثمان خود همان کس نبود که همراه با جُبَیْر مُطْعَم بن مطعم با رسول به گفتگو پرداخت که برای خاندان او هم سهمی از خمس تعیین کند و او نپذیرفت و تصریح کرد که فرزندان عبدالشمس (جدّ عثمان) و نوفلیان بهره ای از خمس ندارند .

جُبَیْربن مُطْعَم گوید : چون پیامبر سهم خویشاوندان خود را میان هاشمیان و مطلّبیان (1) بخش کرد من و عثمان به نزد او شدیم و من گفتم : ای رسول این هاشمیان برتری شان انکار بردار نیست زیرا تو درمیان ایشان هستی و خداوند تو را از ایشان قرارداده ولی آیا تو برآنی که مطلّبیان سهم ببرند و ما نبریم ؟ با آن که ما و ایشان در یک مرتبه قرارداریم گفت : ایشان نه در جاهلیّت و نه در مسلمانی از من جدات.

ص: 295

نشدند یا : از من جدا نشدند و جز این نیست که هاشمیان و مطلبیان یک چیزند ، سپس انگشتان خود را در یکدیگر کرد ، رسول از آن خمس نه چیزی میان نوفلیان بخش کرد و نه میان زادگان عبدالشمس ، با آن که آن را میان هاشمیان و مطلبیان تقسیم کرد .(1)

چه گران است بر خدا و رسول او که سهم خویشان رسول را به لعنت شده و طرد شده او بدهند با آن که پیامبر او و خاندانش را از خمس محروم داشته است .

خلیفه چه عذری داشت که خود را از دستور کتاب خدا و سنت پیامبر کنار کشید و چرا خویشان خود ، زادگان شجره ای را که در قرآن بر ایشان لعنت شده ، برتر از نزدیکان پیامبر شمرد که خدا در قرآن دوستی شان را واجب شناخته ؟ من نمی دانم و خدا از پس و پشت آنان حسابگر است .

عبداللّه بن سنان گفت : ولید در کوفه بود و ابن مسعود نیز کارگزاری بیت المال در کوفه را داشت یک بار ما در مسجد بودیم که ابن مسعود به سوی ما بیرون شد و گفت : «ای کوفیان ! یک شبه صدهزار سکه از بیت المال شما گم شد که نه درباره آن نوشته ای از خلیفه به من رسیده و نه در مورد آن برائت نامه ای برای من فرستاده» . این سخن را ولید به عثمان نوشت و او ابن مسعود را از کار بیت المال برداشت . العقدالفرید 2/272 .

و نیزاز محراب مسجد کوفه توضیح بخواه که آن روز ازسرمستی در آن جا قی کرد و نماز صبح را چهار رکعت خواند و با صدای بلند به خواندن این تصنیف پرداخت :

دل به رباب (دلدار) آویخت

و آن هم پس از پیرشدن هر دو .

و سپس گفت : بیشتر برایتان بخوانم ؟ پس ابن مسعود او را با لنگه کفشش بزد و نمازگزاران از هرسو به او ریگ پرتاب کردند تا به خانه خویش درآمد و ریگ ها نیز از پی اش روان ، که در جلد 15 برگردان پارسی الغدیر مفصلاً آورده شده است .

و نیز اگر می خواهی ، از خلیفه عثمان بپرس که او را شایسته دانسته و سرپرستی صدقات تَغْلِبِیان و سپس فرمانروایی کوفه را به او سپرده و او را بر احکام دین و نوامیس مسلمانان و تهذیب مردم و دعوت ایشان به دین یگانه پرستی امین شمرده و بدهی او به بیت المال مسلمانان را بخشیده و ذمّه اش را از مالی که از فقرا بر گردن وی بوده بری ساخته آیا در آئین پاک ما می توان چنین مردی را این همه چیرگی و نیرومندی بخشید ؟ من پاسخی برای این سؤال ندارم و شاید نزد خلیفه چیزی بیابی که کار او را موجه جلوه دهد یا نزد ابن حجر که پس از اقرار به صحّت آن چه ما گفتیم و این که : از طریق راویان مورد اطمینان رسیده است ، پاسخی تراشیده که معلوم نیست چه از آن به دست آید زیرا در تهذیب التهذیب 11/144 می نویسد : ثابت است که وی از اصحاب رسول بوده و گناهانی هم کرده که کار آن با خدا است و درست آن است که سخنی از آن ها نرود (پایان) .

ولی ما خاموشی را درست نمی دانیم آن هم پس از آن که قرآن کریم خاموشی نگزیده و در دو جا او را فاسق نامیده ، مگر کسی که مؤمن است مانند کسی است که تبه کار است ؟ برابر نیستند و ما هرچه را هم که میان او و خدا است به سکوت برگزار کنیم ولی دیگر روا نیست مترتب شدن و نشدن آثار عدالت را هم بر او با سکوت برگزار کنیم و از جایز بودن یا نبودن روایت از زبان او سخنی بر زبان نرانیم چرا که در قرآن به نام فاسق یاد شده و با تبه کاری هایی که آشکارا کرده به پرده دری ها

ص: 298

برخاسته و از مرزهایی که قوانین خدایی نهاده بوده تجاوز کرده و کسانی که از مرزهای قوانین خدا تجاوز کنند از ستمگرانند .

محرومیّت، بر عموم ایشان فرمان براند یکی تبعید شود و دیگری کتک بخورد و آن دیگر مورد اهانت قرار گیرد و این سرورشان امیرمؤمنان است که می گوید : امویان از میراث محمّد و غنائمی که به برکت آن حضرت رسیده چنان اندک اندک به من می دهند که گویا می خواهند شیری به بچه شتر هنگام دوشیدن مادرش بدهند . (1)

آیا جود عبارتست از آن که فرد آن چه را مال خودش و مایملک شخصی است بدهد یا به گونه ای که خلیفه رفتار می کرد از کیسه دیگران بذل و بخشش کند ؟ کاش کسی را می یافتم که این پرسش مرا پاسخ بدهد زیرا خود خلیفه را نیافتم تا از وی سؤال کنم و شاید که اگر هم از خودش می پرسیدم تازیانه اش بر پاسخش پیشی می گرفت .

آزار تو را بسیار گردانیده و علیه یاران من برانگیخته ؟ به واحدنظامی ات ملحق شو و واحد نظامی اش در شام بود و آن هنگام مطابق معمول برای حجّ آمده بود و از عثمان اجازه خواست که در جوار قبر پیامبر بماند و او به وی اجازه داد و این که واحد نظامی اش در شام بود علّتی جز این نداشت که چون دید ساختمان ها تا ناحیه سلع رسیده به عثمان گفت : من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم می گفت : « چون ساختمان ها تا ناحیه سلع رسد ، چاره ، گریز است » اینک به من اجازه ده تا به شام روم و آن جا جهاد کنم او به وی اجازه داد و ابوذر کارهایی را که معاویه می کرد ناپسندیده می شمرد و معاویه 300 دینار طلا برای او فرستاد و او گفت : اگر این ها از سهمیه حقوق امسالم است که از دادن آن خودداری کرده بودید ، آن را می پذیرم و اگر جایزه و بخششی است مرا نیازی به آن نیست و حبیب بن مسلمه فهری دویست دینار طلا برای وی فرستاد و او گفت : آیا نزد تو هیچ کس خوارتر از من نبود که این مال را برای من فرستادی ؟ پس آن را برگرداند .

معاویه قصر خضراء (کاخ سبز) را که در دمشق بساخت ، ابوذر به او گفت : اگر این از مال خداست که خیانت کرده ای و اگر از مال خودت است که اسراف است معاویه خاموش ماند و ابوذر می گفت : به خدا کارهایی شده که نیک نمی شناسم و به خدا سوگند که این ها در کتاب خدا و سنّت پیامبرش نیست و به خدا حقّی را می بینم که خاموش می شود و باطلی را که زنده می شود و راستگوئی را که تکذیب می شود و سنّتی را که از پرهیزگاری به دور است . حبیب بن مسلمه به معاویه گفت: ابوذر شام را بر تو تباه خواهد کرد اگر شما نیازی به آن جا دارید اهل آن را دریابید معاویه در این باره با عثمان مکاتبه کرد و عثمان به معاویه نوشت : جُنْدَب (نام ابوذر در زمان جاهلیّت) را بر ناهموارترین ستورها سوارکن و او را از راهی دشوار بفرست . معاویه او را با کسی فرستاد که شبانه روز ستورش را براند و چون ابوذر به مدینه آمد می گفت : کودکان را به کار می گماری و چراگاه اختصاصی درست می کنی و فرزندان آزاد شده ها را به خود نزدیک می کنی عثمان به نزد او فرستاد که به هر سرزمینی خواهی ملحق شو . گفت به مکّه گفت نه گفت پس بیت المقدس گفت نه گفت پس به

ص: 303

بصره یا کوفه گفت نه من تو را می فرستم به ربذه ، پس او را به آن جا فرستاد و همچنان در آن جا بود تا درگذشت .

حسین و عمّار . که ایشان با وی بیرون شده بدرقه اش کردند و حسن با ابوذر به سخن پرداخت و مروان به او گفت . هان حسن ! مگر نمی دانی که امیرمؤمنان از گفتگو با این مرد منع کرده اگر نمی دانی بدان . علی به مروان حمله کرد و با تازیانه اش میان دوگوش شتر وی کوفت و گفت دورشو خدا تورا به آتش اندازدمروان خشمگین به سوی عثمان برگشت و گزارش کار رابه اوداد و او نیز بر علی خشمگین شد . ابوذر بایستاد و آن گروه با وی وداع کرده و ذُکْوان مولای ام هانی دختر ابوطالب نیز که با ایشان بود و حافظه ای نیرومند داشت سخنان ایشان را هنگام بدرود به خاطر سپرد علی گفت :

ابوذر ! تو برای خدا خشم گرفتی و این دسته از تو بر دنیای خویش ترسیدند و تو از ایشان بر دین خود ترسیدی تو را با کین توزی های خویش بیازمودند و به دشت بی آب و گیاه تبعید کردند به خدا اگر آسمان ها و زمین بر بنده ای بسته باشد و سپس از نافرمانی خدا بپرهیزد خداوند راه گریزی از آن برای وی قرارمی دهد . ای ابوذر! جز با حق انس مگیر و جز از باطل وحشت مکن .

سپس به همراهانش گفت : عمویتان را بدرود کنید و به عقیل گفت : برادرت را بدرود کن عقیل به سخن پرداخت و گفت ای ابوذر چه بگوییم تو می دانی که ما دوستت داریم و تو نیز ما را دوست داری پس تقوی پیشه کن که تقوی رستگاری است و شکیباباش که شکیبایی بزرگواری است و بدان که اگر شکیبایی بر تو گران آید از بی تابی است و ... . سپس حسن و حسین علیهم السلام به سخن پرداختند . در پایان ابوذر خدا بیامرز که پیری بزرگ بود بگریست و گفت : ای خاندان رحمت ! خدا شما را بیامرزد شما را که می دیدم با دیدن شما به یاد رسول خدا صلی الله علیه و آله می افتادم مرا در مدینه به جز شما کسی نبود که دلم به او آرام گیرد یا برایش اندوه بخورم همان گونه که بودن من در شام بر معاویه گران می آمد و خوش نداشت که در یکی از دو شهر (1) با برادر یا پسر خاله اش همسایه باشم و کار مردم را در فرمانبری از او تباه کنم پس مرا به شهری فرستادکه نه یاوری درآن دارم و نه پشتیبانی، به جز خدا ، که جز خدا نیز.

ص: 305

هیچ یاوری نخواهم و با خدا هیچ هراسی ندارم .

ابن ابی الحدید می نویسد: بدان آن چه بیشتر سرگذشت نویسان و دانشمندان اخبار برآنند این است که عثمان ابوذر را نخست به شام تبعید کرد و چون معاویه از وی شکایت کرد وی را به مدینه خواست و سپس از مدینه به ربذه تبعید کرد زیرا او در مدینه نیز به همان گونه رفتار می کرد که در شام معمولش بود و اصل این پیشامد آن بود که چون عثمان خزانه های اموال را به مروان بن حکم و جز او بخشید و چیزی از آن را نیز ویژه زیدبن ثابت گردانید ابوذر میان مردم و در راه ها و خیابان ها می گفت: گردآرندگان گنج ها را مژده ده به کیفری دردناک . این سخن را با صدائی بلند می خواند و این آیت بر زبان می راند و کسانی که زر و سیم را تل انبار می کنند و در راه خدا انفاق نمی نمایند بشارت ده ایشان را به کیفری دردناک . این خبر را بارها به عثمان رسانیدند او خاموش ماند تا سپس یکی از غلامانش را به نزد او فرستاد که کاری را که خبرش به من رسیده ترک کن ابوذر گفت : آیا عثمان مرا منع می کند که آیات قرآن خدا را بخوانم و ایراد آن کس را که دستور خدا را ترک کرده بگویم ؟ به خدا اگر با خشمگین ساختن عثمان ، خدا را خشنود گردانم نزد من محبوب تر و بهتر است تا با خشمگین کردن خدا، عثمان را خشنود گردانم . عثمان از این سخن در خشم شد و آن را نگاه داشت و شکیبایی و خودداری نمود تا یک روز که مردم پیرامونش بودند گفت : آیا امام می تواند چیزی از بیت المال وام بگیرد و چون توانگر شد بپردازد ؟ کعب الاحبار گفت ایرادی ندارد ابوذر گفت : ای زاده یهودیان ! تو به ما دین ما را می آموزی؟ پس عثمان گفت چه بسیار به من گزند می رسانی و به یاران من می آویزی . به شام رو پس او را به آن جا تبعید کرد و ابوذر در آن جا نیز کارهایی را که معاویه می کرد نکوهش می نمود تا یک روز معاویه سیصد دینار زر برای او فرستاد و ابوذر به پیک وی گفت : اگر این ها از حقوق من است که امسال از آن محرومم داشته اید می پذیرم و اگر عَطِیَّة است مرا نیازی به آن نیست و آن را به وی برگردانید. سپس معاویه کاخ سبز را در دمشق بساخت و ابوذر گفت : معاویه ! اگر این کاخ را از مال خدا ساخته ای خیانت کرده ای و اگر از مال خودت است که اسراف است و ابوذر در شام می گفت : به خدا کارهایی پدید آمده که نیکو نمی دانم و به خدا سوگند که این ها نه بر

ص: 306

پایه کتاب خدا است نه بر بنیاد سنت رسولش و به خدا من می بینم نور حقّی خاموش می شود و باطلی زنده و راستگویی تکذیب می شود و گزینشی که بر پایه تقوی نیست و نیک مردی که به زیان او همه چیز را به خود اختصاص دهند پس حبیب بن مسلمه فهری به معاویه گفت : ابوذر شام را بر شما تباه کرده اگر نیازی به آن دارید مردم آن را دریابید ... .

شروع جلد هفدهم ترجمه الغدیر

1 خمس (یا مالیات) آفریقا(ی اسلامی) را که حقّ خدا و سهم پیامبرش و سهم خویشاوندان پیامبر صلی الله علیه و آله و یتیمان و بیچارگان بوده به «مروان» بخشیده است .

2 اسراف و ریخت و پاش هایی که در کارهای ساختمانی کرده و هفت ساختمانی که در مدینه کرده بود و خانه ای برای عائله (زنش) دختران و خویشانش ساخته بود یکایک را ذکر کرده بودند .

3 کاخ هایی که مروان در «ذی خَشَب» ساخته و درآمد خمس را که حقّ خدا و پیامبر او است (و باید در رضای آن ها صرف شود و در مواردی که قرآن یاد کرده است) صرف آن کرده بود .

4 کارهای دولتی و مقام استانداری را همیشه به خویشاوندان و پسر عموهای اموی خود می سپرد که همه جوان و کم سن و سال بودند و نه مصاحبت پیامبر صلی الله علیه و آله رادرک کرده بودند و نه تجربه و لیاقتی داشتند .

5 عمل ولیدبن عُقْبَة استاندار کوفه که در حال مستی نماز صبح را چهار رکعت می خواند و بعد رو کرد به مردم که اگر بخواهید یک رکعت زیادتر بخوانم می خوانم !

6 این که عثمان قانون اسلام را در مورد ولید اجرا نکرده یعنی او را حدّ نزده و اجرای حکم را به تأخیر انداخته بود .

7 مهاجران و انصار را به کارهای دولتی و هیچ کاری نمی گماشت و با آنان مشورت نمی کرد و به جای این که از آراء آنان استفاده کند به رأی خود عمل می کرد (استبداد).

8 مراتع اطراف مدینه را قُرُق کرده بود.

9 قطعاتی از املاک دولتی و خواربار و مستمری هایی از خزانه عمومی به عدّه ای از اهالی مدینه می داد که نه افتخار مصاحبت و شاگردی پیامبر صلی الله علیه و آله را داشتند و نه درجهاد خارجی و یا در دفاع شرکت می نمودند .

10 این که به جای خَیْزُران ، تازیانه را که دردآورتر (و شاید مُوهِن) بود به کار می بست و او اوّلین کسی بود که با تازیانه بر پشت مردم زد . در حالی که خلیفه سابق با «دِرَّة» و «خَیْزُران» می زد .

ص: 309

سپس همداستان شدند که نامه را به دست عثمان برسانند . از کسانی که در نوشتن نامه حضور داشتند عمّار یاسر بود و مقدادبن اسود و جملگی 10 نفر می شدند . وقتی بیرون آمدند تا نامه را به دست عثمان برسانند و نامه در دست عمّار یاسر بود ، یکایک عقب کشیدند تا عمار تنها ماند و رفت تا رسید به خانه عثمان . اجازه ورود خواست و اجازه یافت و روزی بارانی بود . وقتی وارد شد مروان بن حکم و خویشان اموی عثمان نشسته بودند . نامه را به عثمان داده و او آن را خواند . پرسید : تو این نامه را نوشته ای؟ گفت : بله پرسید : چه کسانی با تو بودند ؟ گفت : عدّه ای بودند که از ترس تو یکایک پراکنده شدند . پرسید که بودند ؟ گفت : اسم هایشان را به تو خواهم گفت . عثمان گفت : چرا از آن میان تو جرأت این کار را به خود دادی ؟ در این وقت مروان گفت : ای امیرالمؤمنین ! این بنده سیاه (یعنی عمار یاسر) مردم را در مخالفت با تو دلیر ساخته است و اگر او را بکشی کسانی راکه پشت سر او هستند ضربه زده ای . عثمان گفت : او را بزنید . او را کتک زدند و عثمان با آن ها در کتک زدن شرکت کرد تا شکمش را بشکافتند و بیهوش گشت. او را کشیده بیرون خانه انداختند . آن گاه «ام سلمه» همسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله دستور داد او را به خانه اش آوردند . بنی مُغیرَة که هم پیمان عمار بودند در این مورد خشمگین شدند . به همین سبب ، وقتی عثمان برای نماز ظهر بیرون آمد هشام بن ولیدبن مغیره جلوش را گرفته گفت : به خدا قسم اگر عمّار بر اثر این کتک بمیرد یکی از مردان مهم بنی امیه را خواهم کشت. عثمان گفت: این حدّ تو نیست. سپس عثمان به مسجد درآمد و در آن جا علی علیه السلام را دید که نشسته به حال بیماری و سرش را بسته است. گفت : به خدا ای ابوالحسن! نمی دانم مشتاق مرگت هستم یا مشتاق زندگیت . به خدا قسم اگر بمیری دوست ندارم که پس از تو برای دیگری زنده بمانم ، زیرا کسی را نمی یابم که بتواند جای تو را بگیرد و اگر زنده بمانی هیچ گردنکشی را نمی بینم که تو را نردبان و وسیله نافرمانی و همدست خود نساخته و تو را پشت و پناه خویش نداشته باشد به

ص: 310

طوری که هیچ چیز مرا از کیفر دادن او بازنمی دارد جز مقامی که در نظر تو دارد یا نسبتی که تو با او داری . (منظورش ابوذر و عمّار و سایر مخالفین وی بود) رابطه من با تو به رابطه پسر عاق شده با پدرش می ماند که اگر بمیرد غمناک می شود و اگر بماند او را عاق می کند . پس یا آشتی باشد تا با هم در صلح و صفا زندگی کنیم یا جنگ باشد تا با هم بستیزیم . مرا وسط آسمان و زمین معلّق و بلاتکلیف نگذار ! تو به خدا قسم اگر مرا بکشی بهتر از من نخواهی یافت و اگر تو را بکشم کسی که جای تو را بگیرد نخواهم یافت و کسی که فتنه را آغاز کند هرگز به زمامداری این امّت نخواهد رسید . علی علیه السلام گفت : آنچه بر زبان آوردی جوابی دارد ولی الان سرگرم درد خویشم . بنابراین سخنی را با تو می گویم که آن بنده صالح خدا گفت : دراین صورت شکیبایی پسندیده ای بایسته است و در برابر آنچه بر زبان می آورید از خدا باید کمک خواست . مروان گفت : بنابراین به خدا قسم ما (در این راه و در حفظ حکومت اموی) نیزه هایمان را به شکستن می دهیم و شمشیرهایمان را به خوردشدن و هرکه پس از ما مصدر کار شود خیری از آن نخواهد دید . عثمان به او پرخاش کرد : ساکت شو ! این کارها به تو نرسیده !(1)

ابن سعد در «طبقات الکبری»(1) و ابن مردویه و ابن عساکر از ابن عباس روایت کرده اند که این آیه درباره عمّار یاسر نازل شده است .

زمخشری در تفسیرش می نویسد که این آیه در حقّ عمّار و ابوحذیفه بن مغیره مخزومی نازل شده است . (2)

قُرْطُبِیّ در تفسیرش از «مقاتل» روایت می کند که کسی که سراسر شب دست به دعا برداشته ... عمّار یاسر است . (3)

خازن درتفسیرش می نویسد: این آیه درباره ابن مسعود و عمّار و سلمان (فارسی) فرود آمده است (4) و همین را خطیب شربینی در تفسیرش آورده است.(5) شوکانی در تفسیرش روایتی را که ابن سعد و ابن مَرْدَوَیْه و ابن عساکر آورده اند می آورد (6) و آلوسی در تفسیرش همان را ذکر کرده می افزاید که جُوَیْبِر از ابن عباس روایت می کندکه این آیه درباره عمارو ابن مسعودو سالم برده آزاده شده ابوحذیفه نازل گشته است . از عِکْرِمَة روایت شده که فقط در حقّ عمّار نازل شده و از «مُقاتِل» روایت شده که مقصودازکسی که سراسرشب دست به دعابرداشته عمّاراست وصهیب و ابن مسعود و ابوذر(7). بیشتر آن چه را که آلوسی ذکر کرده از «دُرُّ الْمَنْثُور» گرفته است (8).

آیه دوم در فضیلت عمّار

« کسانی را که روز و شام پروردگارشان را می خوانند و رضایش را می جویند از خود مران ، هیچ حسابی از آن ها بر عهده تو نیست » .(9) .

ص: 312

ابن ماجه در تفسیر این آیه شریفه روایتی آورده که می گوید : درباره عمّار و صهیب و بِلال و خَبّاب نازل شده است . (1)

آیه سوم در فضیلت عمّار

« ... جز کسی که مجبور می شود و در آن حال دلش با ایمان مطمئن و مستحکم باشد » .

گروهی از حافظان قرآن گفته اند که این آیه کریمه در حقّ عمّار نازل شده است . ابوعمر در «اِسْتیعاب» می نویسد : این حقیقتی است که همه مفسران بر آن اتّفاق یافته اند . قُرْطُبِیّ می نویسد : به گفته مفسّران این آیه درباره عمّار نازل شده است . بالاخره اِبْنِ حَجَر در «اِصابَه» می نویسد : همه متّفقند که این آیه درباره عمّار نازل شده است .

ابن عبّاس می گوید : « این آیه درباره عمّار نازل گشته و جریان از این قرار بوده است که مشرکان او و پدرش یاسر و مادرش سمیه را همراه صهیب و بِلال و خَباب و سالم گرفته بودند . سمیه را میان دو ستور بسته بودند و بانیزه بر قسمت جلو بدنش می زدند و می گفتند : تو به خاطر مردها مسلمان شده ای . در نتیجه این شکنجه به قتل رسید و همسرش یاسر نیز کشته شد و آن دو نخستین شهدای اسلامند . اما عمّارآن چه رامشرکان می خواستند به اجبار و تحت فشار برزبان آورد . به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر دادند که عمّار کفر گفته است . فرمود : نه ، هرگز ، عمّار سراپا آکنده از ایمان است و ایمان را با گوشت و خونش درآمیخته است. عمّار گریان نزد پیامبرخدا صلی الله علیه و آله آمد . پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در حالی که اشک از چشمانش می سترد به او فرمود : اگر دوباره این کار را تکرار کردند تو هم آنچه را گفتی بازگو . پس خداوند متعال این آیه را .

ص: 313

نازل گردانید » .

اصحابش یا در انجمن و اجتماع آنان و در حوادث و جنگ های گوناگون بر زبان مبارکش جاری ساخته است یا پنداری ، فداکاری های آن قهرمان دلیر را در سخت ترین و تاریک ترین موقعیت های حسّاس اسلام به چشم ندیده و ندیده که وقتی همه یاران پیامبر صلی الله علیه و آله از برابر دشمن گریخته اند یک تنه ایستاده و در دفاع از آئین مقدّس اسلام و رهبرش جان فشانده است و آن دم که همه اسلام و پیامبرش را واگذاشته اند او به هولناک ترین پاسداری کمربسته و دراین راه جز به خدا و حفظ آئینش به هیچ چیز دیگری نیندیشیده است .

گروهی مدّعیند که خلیفه حافظ قرآن بوده و گاه در نماز شب همه قرآن را در یک رکعت می خوانده است . اگر این ادعا راست هم باشد ، می پرسم آیا در این قرائت ها هیچ به آیه تطهیر برنخورده و ندانسته که مولای متّقیان یکی از آن 5 تن است که آیه شریفه بدان اشارت می ورزد ؟ یا به آیه مباهله برنخورده ، که دلالت بر این دارد که علی علیه السلام به منزله جان و خود پیامبر صلی الله علیه و آله است ؟ چگونه به این آیات توجّه ننموده و به آیات شریفه دیگری که در حقّ مولای ما علی است و عبداللّه بن عبّاس ، که علامه امت اسلام لقب یافته ، آن ها را به سیصد آیه بالغ شمرده است ؟! یا از توجه به معانی آن ها غفلت داشته است ؟ یا از پرخوانی عقلش از التفات به معانی گرانقدر آیات بازمانده است ؟! یا می فهمیده که چه می خواند امّا ... ؟!

من نمی دانم ابن حجر و ابن کثیر و امثال آن ها که حرف ها و کارهای ناروای عثمان را در مورد ابوذر و ابن مسعود و مالک اشتر این طور توجیه می کنند که آزادی بیان آنان سبب می شد که ابهت و شکوه خلافت از بین برود و کسر شأنی برای خلیفه پیش آید حرف های زشت و ناروای عثمان را نسبت به مولای متّقیان چگونه توجیه توانند کرد ؟! این ها که انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر ابوذر و عمّار و ابن مسعود را مایه کسر شأن خلیفه می شمارند و ندیده می گیرند که صلاح امّت و ماهیّت اسلامی و رویّه حکومت بسته به انجام این وظیفه مقدّس اسلامی است آیا در مورد جسارت های عثمان به امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز وابستگی کورکورانه و تعصّب

ص: 315

جاهلی وادارشان می سازد که همان توجیهات گستاخانه را تکرار نمایند؟! از ماندن علی علیه السلام در مدینه چه مفسده ای به بار می آید و در تبعید امام کدام مصلحت عمومی اسلامی نهفته بوده است ؟! مگر علی علیه السلام خود عین صلاح و مصلحت محض نیست ؟! مگر مصالح عمومی و فردی را کسی جز او تشخیص می داد و یا پاسداری می کرد ؟! ابهت و شکوهی که با اقامت و وجود امیرالمؤمنین علی علیه السلام آن مظهر فضیلت و پاکی و دانش و صلاح و اصلاح و ایمان ، زائل شود زوال و عدمش به ز وجود است. به خدا قسم اگر مدافعان متعصّب عثمان می توانستند برای تبرئه او ساحت مقدّس امام علی علیه السلام را به همان بهتان ها که در حقّ ابوذر و عمّار و ابن مسعود روا داشتند می آلودند ، امّا نتوانستند ....

حقیقت این است که عثمان اگر گوش به نصایح خیرخواهانه و راهنمایی های مصلحت آمیز امام علیه السلام سپرده بود نه به پرتگاه گمراهی و ستم و جنایت می افتاد و نه از ابهت و شکوه خلافت می کاست و هم خود معزز و شکوهمند می بود و هم امّت اسلام ، ولی چه فایده ... !

خدای حکیم و مقتدر از درون و برون هرکس آگاه است و مسلم است که پاره ای افراد ، دنیا دوستند و برای کسب لذائذ و بهره های دنیوی به هر جنایت و گناه و توجیه غرض آلود و ناروا دست می آلایند ، ولی باید دانست که صحنه سهمگین رستاخیز و دادگاه عدل الهی در انتظار است .

پایان برگزیده جلد هفدهم ترجمه الغدیر

ص: 316

شروع جلد هجدهم ترجمه الغدیر

مردمی که برای خدا و آن گاه که در زمین (یا کشور)اش مورد نافرمانی قرارگرفت و حقّش ندیده و پایمال گشت برآشفتند ... » (1) و نیز در فرهنگ اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و کتبی که در شرح حالشان به نگارش آمده آن همه مدح و ثنا در حقّشان صورت نمی گرفت آن هم پس از موضع گیری خصمانه و تندی که در برابر عثمان داشته اند و شرکت مجدّانه در سرنگونی و قتلش . حتّی اگر از کسی کارهایی بسیار کوچک تر و سهل تر از آن چه از انقلابیون و مخالفان عثمان در حقّ او سرزده در حقّ یک فرد عادی از مسلمانان سربزند جنایتی بخشایش ناپذیر شمرده می شود و گناهی ناموجّه و عذرناپذیر و مرتکب آن به سیاهچال خواری و بیقدری و محکومیّت فرومی افتد و هیچ احترام و قدری برایش نمی ماند و هیچ کس او را به چیزی نمی شمارد ، ولی می بینیم در مورد کسانی که علیه عثمان شوریده اند چنین نشده بلکه عزّت و قدر و شکوهشان را حفظ کرده اند .

دوّمین مطلبی که از این روایات تاریخی استنباط می گردد این است که عثمان جرم هایی مرتکب شده بود و مسلمانان آن ها را مورد انتقاد و نکوهش قرارداده نهی ازمنکر می کرده اند و او خودش اعتراف به ارتکاب آن ها کرده و این که جرم و خلاف قانون اسلام و گناه است . به همین ملاحظه توبه هم می نموده و قول می داده که از جرائم و تخلّفات دست بکشد و چیزی نمی گذشته که توبه اش را می شکسته و دوباره خلاف کاریش را از سرمی گرفته است . نمی دانم در کدامیک از دوحال است می گفته و طبق اراده و قصدش عمل می کرده است ؟ آیا در آن حال که اقرار به ارتکاب خلاف کاری و بدعت می نموده و اظهار توبه می کرده است یا آن گاه که مروان او را بازیچه ساخته وامی داشته اند تا به منبر بالا رفته بگوید: این جماعت از مصریان ، خبرهایی از امام و زمامدارشان به آن ها رسیده بود ولی وقتی فهمیدند نادرست و بی اساس بوده به دیارشان بازگشتند ؟

ص: 318

سومین مطلبی که به دست می آید این است که او پیمان ها و تعهدنامه های مؤکد و ضمانتدار بسته دائر بر این که دست از رویه خلاف اسلامش برداشته و آن چه را مورد انتقاد و نهی قرارداده اند ترک نماید و این تعهّدات در فرمان هایی که به استان های مختلف نوشته و به دست شورشیان سپرده به دست آمده است و این هنگامی و در شرایطی بوده که استان ها و شهرهای کشور چنان که امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده برآشفته اند و سپس این تعهدات و پیمان نامه ها را نقض کرده و عملاً زیرپا نهاده است ، پیمان هایی را که اجرایش را از طرف او در برابر مردم و مخالفان و شخصیّت هایی چون مولا علی بن ابیطالب علیه السلام و محمد بن مسلمه صحابی عظیم الشأن تضمین کرده اند و جمعی بسیار از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان شاهد امضایش نموده اند . بنابراین ، عثمان با نقض پیمان هایی که در این خصوص بسته نشان داده است که ایفای به عهد و پیمان و انجام التزامات و تعهّدات را واجب نمی دانسته و تضمین و کفالت را حرمت نمی داشته و برای شخصیت هایی که در برابر مردم ضامن او می شده اند تا از آتش خشم و کیفر خلق برهانندش و مجالی برای بازگشت به قانون اسلام برایش فراهم آورند احترام و مقامی قائل نبوده است و نقض عهد را گناه و جرم و حرام نمی شمرده است و شاید برای همه این جنایات و رسوائی ها بهانه و توجیه و تأویلی ساخته بوده است . در هر صورت ، شک نیست که مسلمانان و در طلیعه آنان اصحاب «عادل و راسترو» آن بهانه و توجیهات و تأویلات را به چیزی نشمرده و اعتنایی به آن ننموده اند و به کار خود در بازآوردن حال حاکم و حکومت و جامعه به سامان اسلام آن قدر استمرار بخشیده اند تا به مقصود حقّشان رسیده اند .

مطلب چهارم این که در عهدنامه ای که در محاصره اول نوشته ملتزم گشته که به قرآن و سنّت عمل کند و دست از آنچه تا آن وقت مرتکب گشته بردارد و با این کار به مخالفت و معارضه کسانی که از بدعت ها و خلاف کاری هایش ناراحت و خشمگین بوده اند خاتمه دهد . همین التزام با مضمونی که در عهدنامه دارد می رساند که وی

ص: 319

پیش از آن در حکومت و اداره از قرآن و سنّت منحرف بوده است و در پستی هر حاکم همین بس که در کارش از قرآن و سنّت منحرف و برکنار گشته باشد .

پنجم این که مطرود پسر مطرود، یا چنان که پیامبر راسترو و پاک فرموده: قورباغه پسر قورباغه و ملعون ملعون زاده . مروان بن حکم آنقدر در روحیه عثمان نفوذ داشته و وی چندان تحت تأثیر آن بوده که مروان به قول مولا امیرالمؤمنین علیه السلام دین و عقل عثمان را ربوده و دزدیده و او را به صورت شتر مهارگشته ای درآورده و به هر سوی که خواسته کشانده است و منجمله بارها به نقض عهد واداشته و به زیرپا نهادن تعهّدات مؤکّد و تضمین دار و با این عمل او را به پرتگاه گمراهی و گناه درانداخته است .

از عثمان شگفت باید بود که چطور گوش هوش به وسوسه چنین موجود پلیدی سپرده و عنان خویش به دست مروانی داده که می دانسته ذرّه ای از دین و ایمان بهره ندارد و نه از راستگویی و امانت و چیزی می دانسته که همه بدبختی ها را او و دار و دسته اش بر سر او درآورده اند و کارش را به آن جا کشانده اند و یقین داشته که او را به چاه مشکلات و بحران درانداخته و بیرونش نمی آورند ، این ها همه را می دانسته و در عین حالی که خود را در چنگال حوادث و بحران گرفتار می دیده و اجلش را نزدیک ، بازگویی و اختیارش را از چنگ مروان بیرون نکشیده تا آنچه بر سرش بیاید بر سرش آمده است .

شگفت تر این که عثمان با همه بی ارادگی و تأثیر پذیریش به هیچ وجه تحت تأثیر نصیحت ها و راهنمایی های حکیمانه مولا امیرالمؤمنین علیه السلام و عده کثیری از اصحاب راسترو و پاکدامن ، که با تمام قدرتشان در هدایت و ارشادش می کوشیده اند ، قرارنگرفته و استدلالات محکم و راهنمایی های مشفقانه آنان را نشنیده گرفته است . با این که می دانسته آنان دلسوز او هستند و در ارشادش پا از وظیفه امر به معروف و نهی از منکر فرانمی نهند و جز خیر و صلاح او و امّت نمی خواهند و او را به کاری دعوت می کنند که متضمّن نجات او و سعادت امت اسلامی است .

ص: 320

خدا صلی الله علیه و آله ، که می دانست علیه عثمان همداستانند مخالفت نماید . عثمان چون دید معاویه تأخیر می کند به یزیدبن اسد کُرْز و به مردم شام نامه فرستاده آن ها را به یاری خویش برانگیخت و حقّ خویش را به یادشان داد و از خلفا یاد کرد و از دستوراتی که خدا درباره اطاعت از فرمانروایان و خیرخواهی آنان داده است و به آن ها وعده داده که اطرافیان خود را فقط از آن ها و نه از دیگر اقوام و بلاد انتخاب خواهد کرد و سربازان را نیز از ایشان برخواهد گزید، همچنین خوبی هایی را که به آن ها کرده بود شرح داد و در آخر نوشت که اگر کمک می کنید خیلی عجله نمائید زیرا که مخالفانم سخت گرفته اند و در انجام کار خویش عجله دارند .

چون نامه عثمان در اجتماع آنان برخوانده گشت یزیدبن اسدبن کُرْز بَجَلّی برخاسته پس از سپاس و ستایش خداوند از عثمان یاد کرد و حقّی را که بر گردن آنان داشت مهم و عظیم شمرد و آنان را به یاری او برانگیخت و گفت برای حمایتش به طرف مدینه روانه شوند . عده کثیری از نظر و دستورش پیروی نموده همراهش به یاری عثمان شتافتند . اما وقتی به «وادی القری» (در راه شام به مدینه و از توابع مدینه) رسیدند خبر رسید که عثمان ، رضی اللّه عنه، کشته شده است، پس برگشتند» .

هستند که به اسلام و پیامبرش حمله آوردند و آنان کافر گشته اند ؟! آیا چیزی هست که بیش از این حرمت و شکوه آنان را بیالاید و برای ایشان اهانت آورتر از این باشد ؟ کسانی که چنین عقیده ای درباره اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله دارند اگر از این حرف ها و ناسزاهای عثمان بخشم نیایند و بر او نیاشوبند باید گفت عاطفه و احساس دینی ندارند و از حماسه اسلامی بی بهره اند و ذرّه ای شهامت اصولی و غیرت و حس دفاع از حقّ و حقیقت در وجودشان نیست و از خیلی از زندگی ها و چیزهای ارزنده تهیدست و بی نصیبند. به همین سبب بود که اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وقتی از این نامه های عثمان اطّلاع یافتند بر مخالفت و ضدّیت خویش افزودند و عرصه را بر او تنگ ساختند .

وانگهی در نامه اش شکایت از این دارد که مهاجران و انصار ، که همان مردم مدینه اند ، سر از فرمانش پیچیده اند . در حالی که می دانیم مسلمانان فقط موظفند گذشته از خدا و پیامبر ، از امامی فرمان برند که به قرآن و سنت رفتار می کند و کسانی که بر عثمان شوریده و همداستان شده بودند و همه اصحاب اتفاق نظر داشتند در این که عثمان مطابق قرآن و سنت عمل نمی کند و از آن ها منحرف گشته است . در این صورت موظّف به چه فرمانبرداری یی بوده اند ؟ و شکایت از کدام نافرمانبرداری دارد.

همچنین دم از نقض بیعتشان می زند . در حالی که بیعت پیمانی دوجانبه است و هر جانب به موجب تعهداتی دارد که اگر از ایفای آن خودداری نماید نمی تواند از طرف دیگر تقاضای ایفای تعهداتش را کند . اما وقتی عثمان تعهداتش را زیرپا گذاشته و از عمل به موجب قرآن و سنّت و روش دو خلیفه پیشین سرباز زده و منحرف گشته و با این کار عملاً پیمان بیعتش را گسسته است چگونه از مسلمانان می خواهد پیمان بیعتش را حرمت داشته و به تعهّد خویش دائر بر فرمانبرداری از او پایبند بمانند؟! همه مخالفت و کوشش های مسلمانان و اصحاب این بوده که چرا او از قرآن و سنّت منحرف گشته و آن ها را در عمل زیرپا نهاده یعنی نقض بیعت کرده است . آن وقت

ص: 324

عثمان پس از این همه سر و صدا و فعّالیّت وسیع سرتاسری کشور دم از این می زند که مسلمانان و نه او نقض بیعت کرده اند .

به دنبال این ادّعای بی اساس و ناروا به بسیج لشکر و احضار واحدهای نظامی استان ها برمی خیزد تا اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله و توده های مسلمانان غیرتمند را به خاک و خون بکشد . مسلمانان چون وضع را بدین گونه یافتند و دیدند که در معرض کشتار و غارت و آزارند به چاره جویی کمر بستند و پیش از این که بتواند جنایاتی را که در سرمی پروراند عملی سازد کارش را ساختند . اصحاب چرا نباید از تهمت های ناروا و زشتی که در نامه هایش به ایشان زده است برآشوبند؟ در حالی که آنان مردانی هستند که به یاری اسلام و پیامبر و پیروانش برخاستند و مهاجران بی کس را پناه دادند و در نبرد با کفار بداندیش و بدخواه فداکاری و جانبازی را به قهرمانی و فراتر از قهرمانی رساندند تا پرچم پرافتخار اسلام برافراشته ماند و برافراشته تر گشت . با این وصف در نامه های عثمان و به قلمش به قبائل جنگجو و مشرک و مهاجمان «خندق» و «احد» تشبیه و تمثیل می شوند و این تشبیهی سخت نکوهیده و زشت و عجیب است !

نکته دیگری که جالب توجّه می باشد تذبذب و دورویی عثمان در کارتوبه و بازگشت به رویه اصیل اسلامی است ، توبه ای که بالای منبر و در مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله و در برابر اصحاب و اجتماع عظیم مردم مدینه به زبان آورد و بعد در پیمان نامه ای ثبت کرد که جمعی از معاریف کشور و در رأس آنان مولا امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام بر آن شهادت داده و گواه آن شدند و این اظهار توبه ها را به شهرستان ها و استان های کشور فرستاد و به اطلاع اهالی آن سامان رسانید . در تمام این اظهار توبه ها اعتراف می کند که خطا کرده و از قرآن و سنّت انحراف جسته و قول می دهد که به رویه اسلامی و عمل به قرآن و سنّت بازآید و باز چیزی نگذشته توبه خویش می شکند و خلاف کاری های سابق را ادامه می دهد و انتصابات نکوهیده و ناروایی را که قول داده بود اصلاح کند یا اوضاع و احوال ناگوار و نامشروع را تغییر

ص: 325

دهد دست به ترکیب آن نمی زند . به خطا و انحراف خویش اقرار می نماید و عهد می بندد که از آن دست بشوید و به راه راست طرز اداره اسلامی گراید ولی به زودی توبه می شکند و تعهدات مکتوب خویش را پایمال می کند . چرا چنین می کند ؟ به این گمان که اگر به استانداران و همدستان خود که لشگرها زیر فرمان دارند دستور دهد بیدرنگ واحدهای نظامی بسیاری را به مدینه سرازیر خواهند کرد تا بوسیله آن ها مخالفان و همان ها را که در برابرشان توبه کرده و تعهّد سپرده از دم تیغ بگذراند . به همین منظور در دستورات کتبی خویش به استانداران و مردم بلاد هیچ سخن از انحرافاتش نمی گوید و وجود آن را انکار می نماید ، مثلاً در نامه اش به اهالی مکّه می گوید: مرا به توبه دعوت نمی کنند تا توبه نمایم و نه دلیل و استدلالم را حاضرند گوش کنند تا استدلال نمایم و حجّت آورم .

از جانب اهالی مدینه به او باید گفت : تو را ای خلیفه ! مگر به توبه دعوت نکردند و مگر در برابر همه بارها توبه ننمودی ؟! توبه کردی ، ولی دیدند برسرپیمان و قرارت نیستی و پی درپی توبه می شکنی و هردم بوقلمون وار رنگ عوض می کنی و دیدند که از انحرافات و بدعت هایت دست بردار نیستی و می خواهی آنقدر این دست آن دست کنی و معطّل نمایی تا لشکرهایت در رسند و خون خلق را بریزند و شهر و دیار اسلام را ویران کنند و می خواهی مدینه پیامبر صلی الله علیه و آله و اهالی آن را که یاران پیامبرند به تسلّط نظامی دژخیمانی چون یزیدبن کرز بسپاری که می گوید : اگر به مدینه می رسیدم و عثمان زنده می بود هیچ آدم بالغی را زنده نمی گذاشتم ...

آن جماعت ، نیت سوء تو را و بدخواهی تو را نسبت به خویش دریافتند و می دانستند که مروان ، چنان که مولای متّقیان فرموده تو را از راه راست دین به در برده و از تو جز بدین صورت راضی نگشته که دین و عقلت را از تو بگیرد (1) و

ص: 326

می دانستند که تو آلت دست مروان و باند تبهکار اموی هستی و شتری را می مانی که به هرجا بخواهند می کشند و می رانند(1). پس برای دفاع از خویشتن و از دین و جامعه اسلامی و پیش از این که فرصت پیداکنی قصد سوء خود را عملی نمائی دست به کار شدند و آنچه خدا مقدّر ساخته بود به انجام رسید .

در این جا بحث دیگری هم با عثمان داریم . از او می پرسیم : چه می پنداری و چه منظوری داری از این که مکرر می گویی جامه خلافت را که خدا برتنم آراسته از تن بیرون نخواهم کرد و فرونخواهم گذاشت ؟ و این حرف را در گفتگوها و نطق ها و نامه هایت به این طرف و آن طرف تکرار می کنی و گویی فرمول حکیمانه ای یافته باشی که دین و دنیایت را آباد می نماید تا مثل وردی به زبان داری و می ترسی فراموشش کنی . تو فکر نکرده ای که ممکن است به حساب این حرفت مثل همه حرف ها و کارهایت برسند و تو را به محاکمه بنشانند و مورد بازپرسی و مؤاخذه قراردهند و قرار محکومیّت را به امضاء رسانند . تو و دار و دسته ات و طرفدارانت در برابر این سؤال چه جوابی دارید بدهید که چه وقت خدا این جامه ، قبای خلافت ، را بر تنت آراسته و راست گردانیده است ؟! حال آن که می دانیم کسی که آن را بر تو پوشاند مرده است و پیش از مردن به مخالفت با تو برخاست و تو را شایسته آن خلعت ندانست و خواست آن را بر تنت بدراند و تو به همین خاطر بر او پرخاش نمودی و او را «منافق» شمردی و او تو را از عدالت و شاید از چیزهای دیگر خارج شمرد و با همین نظر وصیّت کرد که تو بر او نمازنگزاری و به امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه السلام گفت : تو شمشیرت را بردار و من هم شمشیرم را برمی گیرم زیرا عثمان برخلاف تعهداتش عمل کرده است و مردم را علیه تو می شوراند و می گفت : پیش از این که به سلطنت ادامه دهد کارش را بسازید و قسم خورد که هرگز با تو حرف نزند و تو در بیماریش وقتی به دیدنش رفتی روی از تو به دیوار گردانید و هیچ با تو نگفت و تا.

ص: 327

واپسین دم زندگی با تو قهر و در حال متارکه بود (1) و سایر اعضای شورا رویه او را با تو داشتند و همه مخالف تو گشتند .

وانگهی اگر پیرو ابوبکر و عمر باشیم و کار آن دو را ملاک و میزان قراردهیم باید تصوّرمان این باشد که تعیین خلیفه برای خداوند واجب نیست بلکه خدا تعیین خلیفه را به امت واگذاشته تا هرکه را خواست انتخاب نماید ، البته با چنین تصوری تعالیم وفرمایش الهی را ندیده گرفته ایم آن جاکه می فرماید:پروردگارت آنچه را بخواهد می آفریند و انتخاب می نماید و آنان در این موارد اختیار و حق انتخاب ندارند .(2) برای هیچ مرد و زن مؤمنی در مواردی که خدا و پیامبرش فرمانی صادر می کنند حق اختیار و انتخاب نیست (3)و نیز دستورات و نظریات پیامبر اکرم را ، که بسیاری از آن ها در مجلدات سابق آورده شد نشنیده گرفته ایم . در این صورت تو ای عثمان شاید می پنداری آنچه عده ای انتخاب و اختیار کرده اند مورد تأیید و تصدیق خداوند متعال قرارگرفته است ؟ مگر خدای حکیم و قادر نمی توانست خود تکلیف مسلمانان را روشن نموده و امام و جانشینی برای پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین نماید، یا به آراء بلهوسانه و مختلف و متناقض مردم احتیاج داشت تا بر آن ها صحه بگذارد؟! تو به این اعتبار انتصاب خویش را به حکومت به «خلعت الهی» تشبیه نموده و به خدا نسبت می دهی که می پنداری خدا بر کار دار و دسته ای که تو را به حکومت برداشت صحّه گذاشته است و خود از تعیین خلیفه عاجز بوده است ؟ و این پنداری زشت و نابخردانه است . بالاخره از بیچارگی و بی جوابی خواهی گفت : جامه ای را که خدا برتنم آراسته به در نخواهم کرد!

به هر حال ، ما را در برابر این جامه و قبائی که مدّعی است بر تنش آراسته و آن که رشته و بافته است و کارگاهی که در آن بافته شده به حیرت و شگفتی انداخته است .

ص: 328

می بینیم نخستین حاکمی که پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیدا شده «جامه خلافت» را با انتخابات غیرقانونی و ناقص و توأم با زور و خشونت بر تن می کند با انتخاباتی که مایه بدبختی های بسیار و مستمر گشته و روی تاریخ را سیاه کرده است و در حالی برتن کرده که به فرمایش مولای متقیان ، یقین داشته در میان امت کسی هست که رابطه اش با خلافت بسان رابطه ای است که محور آسیا با آسیا دارد و دارای مقام شامخی است که هیچ کس پرواز و وصول به اوج بلندش را نمی آرد و سرچشمه آسمان بی استمایه و منبع هر خیر و برکت و هدایتی و به هنگام مرگش آن خلعت را به پسر خطاب پاس داده است و این شگفت کاری است که هنوز زنده است خلافت پس از خود را برای دیگری تشکیل می دهد و به این ترتیب دومی «خلعت خلافت» را به موجب وصیّت حاکم قبلی برتن می کند و درحالی که به فرمانش مولای متقیان یقین دارد در میان امت کسی هست که شایسته تر و برتر از اوست و بر تن تو ای عثمان ! این قبا را عبدالرحمن بن عوف پوشاند درحالی که به علی علیه السلام می گفت : بیعت کن وگرنه گردنت را می زنم و در آن وقت فقط او شمشیر داشت و نه هیچ کس دیگر و بر اثر آن صحنه، علی علیه السلام خشمناک بیرون رفت و اعضای شورا او را تعقیب کرده تهدید نمودند که بیعت کن و اگر بیعت نکنی علیه تو جهاد (و جنگ) خواهیم کرد .(1) پس کدام یک از این «جامه های خلافت» بافته الهی است و می توان گفت هر که بر تن کرده به خلعت الهی آراسته گشته است ؟!

این بحث ، بحث های طولانی و پیوسته ای را به دنبال دارد که به موضوعات گوناگون می کشد و به مسأله حکومت امویان و دیگران و شاید احتیاج نباشد که آن ها را به میان آوریم و شرح دهیم که چگونه بر مسند حکومت چنگ انداختند و آن را غصب نمودند .

آری، خلافتی که می توان خلعت الهی نامیدش آن است که خدا تعیین و عطا .

ص: 329

فرموده باشد و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن تعیین را ابلاغ نموده و به اطلاع عموم رسانده باشد و همان است که پیامبر عظیم الشأن در نخستین روز نشر رسالتش به اطلاع خلق رسانید و فرمود : فرمانروائی از آن خداوند است که به هرکس خواست تعلق می دهد . آن حکومت الهی است که از طریق نص و فرمایش خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله برقرار می گردد و صاحب و متصدّی آن هرگز خود را از آن خلع نمی کند و آن وظیفه خطیر را فرونمی گذارد و نه موجبی برای عزل وی پدید می آید . آن همان حکومتی است که در ردیف ولایت خدا و پیامبرش قرار گرفته است در آن آیه شریفه مبارکه که می فرماید : ولیّ شما فقط خدا است و پیامبرش و کسانی که ایمان آوردند (1)... و همان که خدا با تحققش دین را به کمال و نعمت (یا نعمت عظمای دینش) را به اتمام رسانده است .(2) این خلعت آرائی کجا و آن انتخابات کذایی کجا!

سلطه سیاسی ای که با انتخابات به دست می آید یا با صحنه سازی های سیاسی یا غلبه و تسلّط غصب و ایجاد می شود ، در صورتی که منشأ مردمی داشته باشد و به اراده مردم تشکیل و منحل گردد اختیاراتی است محدود و مربوط به حفظ مرزهای کشور، تشکیل و اداره محاکم و حلّ و فصل دعاوی حقوقی و جزایی ، اجرای کیفر در مورد مثلاً قاتل و سارق و این گونه امور اجرایی و اداری ، چنان که در جلد هفتم ترجمه الغدیر شرح داده شده است . متصدّی چنین مقامی هرگز عهده دار وظایف پیشوای اعتقادی و اخلاقی نبوده و نقش تهذیبی و تربیتی ندارد و متصدّی تبلیغ احکام و تعالی روان و تهذیب اخلاق مردم و پرورش نسل برومند و آزاده و حق طلب یا تعلیم و تјșʘʠملکات فاضله و کمک به تکامل انسانی نیست . عهده دار و موظّف به این ها نیست چون از عهده آن برنمی آید و صلاحیّت تصدّی و استعداد آن را ندارد . به همین جهت، کسانی که با رأی مردم یا دسته بندی و زد و بند سیاسی و حیله و زور به .

ص: 330

سلطه سیاسی رسیده اند فقط توانسته اند عهده دار وظایف اداری و اجرایی شوند و همگی از صلاحیت اعتقادی و اخلاقی محروم و بی نصیب بوده اند و این حقیقت در موردهمه حکامی که بدون نص و حکم الهی به حکومت دست یافته اندمشهودوثابت است.

برگزید و خلعت افتخارآمیز (خلافت) پوشانید خبر نداشت . شما را به خداوند قسم می دهم آیا سوابق خوب مرا و کارهای نیکویی را که قبلاً انجام داده ام به یاد ندارید ، آن وظائفی که در برابر خدا داشتم و وظیفه جهاد با دشمنانش را انجام داده ام و خدا برانجامش گواهی داد؟ وظیفه همه کسانی که پس از من بیایند این است که به افتخار آن انجام وظائف اعتراف داشته باشند .